Η επαφή με τα έργα τέχνης στο σχολείο δεν σχετίζεται μόνο με την κατανόηση της ίδιας της τέχνης ή ακόμη και τη δημιουργία ή την τεχνική της. Η αξιοποίηση έργων τέχνης μέσα στην καθημερινή διδασκαλία, όπως δείχνει η διεθνής πρακτική, μπορεί να γίνει ένα αποτελεσματικό και ενδιαφέρον εργαλείο μάθησης και να βοηθήσει στην εμπέδωση και στην πιο βιωματική κατανόηση πολλών γνωστικών αντικειμένων. Τέλος, οξύνει δεξιότητες των παιδιών, όπως η φαντασία, η προσαρμοστικότητα, η συνεργασία και η ικανότητα για αναστοχασμό – δεξιότητες ιδιαίτερα χρήσιμες για τη σημερινή εποχή. Παρουσιάζει, δηλαδή, ευρύτερα οφέλη για ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα μιας χώρας και τελικά για τους νέους της.

Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, μέσα από τους επίσημους θεσμούς του και από τους εκπαιδευτικούς έχει σε πολλές περιστάσεις αναγνωρίσει τα παραπάνω οφέλη. Όμως, η ένταξη της τέχνης στο διδακτικό πρόγραμμα, παρά τις προσπάθειες, παρουσιάζει ακόμα προκλήσεις.

Η νέα μελέτη της διαΝΕΟσις, η οποία υπογράφεται από έξι συγγραφείς, με επιστημονικό υπεύθυνο τον ομότιμο καθηγητή στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Αλέξη Κόκκο, ασχολείται ακριβώς με αυτό το θέμα. Καταγράφει με λεπτομέρεια την υφιστάμενη κατάσταση, με τα κενά και τις ελλείψεις της, καταγράφει καλές πρακτικές από τον διεθνή και ελλαδικό χώρο και τελικά προτείνει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα για την αξιοποίηση εικαστικών, λογοτεχνικών, θεατρικών, μουσικών, κινηματογραφικών και χορευτικών έργων τέχνης στα ελληνικά σχολεία – από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο. Άλλωστε, σε μια περίοδο που οι επικεφαλίδες για τις χαμηλές επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών στο διεθνές πρόγραμμα PISA προκαλούν αίσθηση, είναι πλέον ευρέως εμπεδωμένο ότι κάθε δράση προς ένα πιο αποτελεσματικό και σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί μια εξαιρετική κρατική επένδυση.

Γιατί η τέχνη πρέπει να μπει στο σχολείο

Δεν είναι σίγουρα πρωτάκουστο η τέχνη, με τη μία ή την άλλη μορφή, να αποτελεί μέρος της σχολικής εκπαίδευσης. Η τέχνη συνδέεται με πολύτιμες δεξιότητες για τον σύγχρονο κόσμο, όπως είναι η δημιουργικότητα, η κριτική σκέψη, η ενσυναίσθηση, η φαντασία, η οργάνωση της σκέψης ή η επεξεργασία εναλλακτικών προσεγγίσεων.

Ωστόσο, τα οφέλη της επαφής με την τέχνη δεν εξαντλούνται με την ανάπτυξη των σχετικών δεξιοτήτων, αλλά επεκτείνονται και στην κατανόηση και απόλαυση των ίδιων των έργων τέχνης και στη σύνδεση του περιεχομένου τους με το περιεχόμενο της διδακτέας ύλης. Με απλά λόγια, δεν χρειάζεται απαραιτήτως, και πιθανόν δεν αρκεί, ένα παιδί να μάθει να ζωγραφίζει ή να παίζει κάποιο μουσικό όργανο. Πολλά έργα τέχνης συνδέονται με διάφορους τρόπους με το περιεχόμενο σχεδόν όλων των σχολικών μαθημάτων. Κάποια έργα αφορούν ιστορικά γεγονότα και ενδιαφέρουσες πτυχές τους, για παράδειγμα η τρίτη συμφωνία ("Eroica") του Μπετόβεν σχετίζεται με τη Γαλλική Επανάσταση και θα μπορούσε να αποτελεί μέρος της διδασκαλίας των αντίστοιχων μαθημάτων. Άλλα έργα, όπως η ζωγραφική του Βασίλι Καντίνσκι, συνδέονται με όψεις των μαθηματικών και της γεωμετρίας. Ακόμα, υπάρχουν έργα που αποδίδουν μια διάθεση ή συναισθήματα σχετικά με το εκάστοτε μάθημα συχνά πολύ καλύτερα από τη συμβατική μελέτη του υλικού, π.χ. η «Γκερνίκα» του Πάμπλο Πικάσο για τον τρόμο του πολέμου.

Σύνοπτική Παρουσίαση Συμπερασμάτων της Μελέτης (PDF)

Επομένως, η επαφή με έργα τέχνης προσφέρει πλούσια ερεθίσματα, τα οποία μπορεί να βοηθήσουν, πέρα από την εξοικείωση με την ίδια την τέχνη, οριζόντια στη διαδικασία της ανάπτυξης των μαθητών και της μάθησης πολλών γνωστικών αντικειμένων. Μπορούν να γίνουν μέρος της καθημερινότητας της διδασκαλίας στο σχολείο, από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο. Πολλοί ειδικοί έχουν μελετήσει ακριβώς αυτή τη διάσταση της τέχνης, ως μια σημαντική, κινητήρια δύναμη για καλύτερης ποιότητας εκπαίδευση και έχουν, φυσικά, καθορίσει κάποιες προϋποθέσεις υπό τις οποίες μπορεί να συμβεί αυτό συστηματικά σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα. Η μελέτη της διαΝΕΟσις επιχειρεί μάλιστα να οργανώσει αυτές τις προσεγγίσεις και αναφέρεται εκτενώς στα χαρακτηριστικά των έργων που μπορούν να αξιοποιηθούν με τον παραπάνω τρόπο, στις μεθόδους και στις προσεγγίσεις που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί, καθώς και στο πώς μπορεί η συσχέτιση των έργων τέχνης με το περιεχόμενο των σχολικών μαθημάτων να γίνει με δημιουργικό και αποτελεσματικό τρόπο.

Βεβαίως, δεν υπάρχουν μόνο οι παρατηρήσεις των ειδικών, αλλά και η εφαρμογή στον πραγματικό κόσμο. Τα εκπαιδευτικά συστήματα αρκετών χωρών έχουν ενσωματώσει παρόμοιες προσεγγίσεις και χρησιμοποιούν την τέχνη στα προγράμματα σπουδών τους. Η μελέτη της διαΝΕΟσις ξεχωρίζει ειδικότερα τις περιπτώσεις της Ιρλανδίας, της Γαλλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Φινλανδίας και της Σουηδίας, στις οποίες αναφέρεται πιο εκτενώς.

Τι συμβαίνει σήμερα στα ελληνικά σχολεία

Ποια είναι όμως η κατάσταση στα ελληνικά σχολεία σήμερα; Ποιες προσπάθειες γίνονται ήδη, πώς αποδίδουν και τι μπορεί να βελτιωθεί; Η μελέτη δίνει λεπτομερή εικόνα της κατάστασης στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και του βαθμού στον οποίο το ελληνικό σχολείο αξιοποιεί την τέχνη στα προγράμματα σπουδών.

Μια πρώτη, σίγουρα σημαντική, διαπίστωση είναι ότι οι υπεύθυνοι για την κατάρτιση των προγραμμάτων σπουδών έχουν αναγνωρίσει ρητά και επανειλημμένως, σε επίσημα κείμενα, την αξία της ενσωμάτωσης της τέχνης στα προγράμματα των σχολείων. Η συγγραφική ομάδα ανατρέχει σε πρόσφατα κείμενα του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, το οποίο ανήκει στο υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού και επιβλέπει τα προγράμματα σπουδών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Τα κείμενα αυτά αναγνωρίζουν την αξία της ενασχόλησης των μαθητών με έργα τέχνης. Μάλιστα, μεταξύ αυτών των κειμένων είναι και οι κατευθύνσεις εκπόνησης των νέων Προγραμμάτων Σπουδών, μια διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη. Αντίστοιχα θερμό φαίνεται να είναι και το ενδιαφέρον των Ελλήνων εκπαιδευτικών να εντάξουν έργα τέχνης στη διδασκαλία τους: Στη σχετική μελέτη διαπιστώθηκε ότι 8 στους 10 εμφανίζονται ότι επίσης αναγνωρίζουν την αξία αυτών των πρακτικών. Επομένως, μοιάζει να υπάρχει ένα "εύφορο" έδαφος.

Ωστόσο, η πρακτική εφαρμογή ενσωμάτωσης της τέχνης στο σχολείο, όπως συμβαίνει σήμερα, αντιμετωπίζει προκλήσεις. Προκειμένου να διερευνήσει την υφιστάμενη κατάσταση, η ερευνητική ομάδα ανέλυσε δειγματοληπτικά κάποια κεφάλαια από τα προγράμματα μερικών μαθημάτων, στο δημοτικό, στο γυμνάσιο και στο λύκειο: της "Νεοελληνικής Γλώσσας" δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου, των "Μελέτης Περιβάλλοντος" και "Φυσικών" του δημοτικού, καθώς και της "Φυσικής" γυμνασίου και λυκείου. Οι ερευνητές εντόπισαν τις αναφορές σε έργα τέχνης, αλλά και κατέγραψαν το πώς αυτά εντάσσονται στη διαδικασία της μάθησης: Κατά πόσο και πώς τα εγχειρίδια ή οι οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς προβλέπουν την εμπλοκή των μαθητών, αν προτείνουν κάποια μέθοδο επεξεργασίας των έργων και, αν, με βάση κάποια δεδομένα πρότυπα, η σύνδεση με τα διδασκόμενα θέματα κρίνεται επαρκής.

διαβάστε ακόμα

Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση στην Ελλάδα

Είναι ενθαρρυντικό το ότι αυτή η δειγματοληπτική μέτρηση εντόπισε πραγματικά πολλές αναφορές σε έργα τέχνης: Τουλάχιστον 79 στα δύο κεφάλαια όπου εστιάζει η ανάλυση σε καθένα μάθημα. Ωστόσο, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της καθεμίας αναφοράς παρουσιάζουν διακυμάνσεις: 24-63% από αυτές απλώς αναφέρουν έργα τέχνης και δεν περιλαμβάνουν προτάσεις και μεθόδους για την περαιτέρω εμπλοκή των μαθητών. Για παράδειγμα, στο βιβλίο των μαθητών της Γ’ Λυκείου για τη "Νεοελληνική Γλώσσα" παρουσιάζεται, σε αντίστοιχο κεφάλαιο, ο πίνακας του Νικολάου Γύζη "Το κρυφό σχολειό", χωρίς, όμως, να υπάρχει επιπλέον αναφορά στο πώς προσεγγίζεται το έργο και πώς σχετίζεται με το υπόλοιπο μάθημα. Φυσικά, υπάρχουν και παραδείγματα στον αντίποδα: Στη "Μελέτη Περιβάλλοντος" της Β’ Δημοτικού η αναφορά στον ναό του Ποσειδώνα συνδυάζει την παρατήρηση, την ανάλυση του έργου και τελικά τη σύνδεσή του με την ύλη που διδάσκεται. Όμως, τέτοιες περιπτώσεις δημιουργικής εμπλοκής με τα έργα και ταυτόχρονα ολοκληρωμένης σύνδεσης με το μάθημα είναι πιο σπάνιες· φαίνεται ότι αφορούν μόνο 7-15% των εντοπισμένων αναφορών.

Οι συγγραφείς της μελέτης, από την ίδια ανάλυση των αναφορών παρατηρούν κάτι ακόμα: Η κάθε τέχνη δεν εκπροσωπείται στον ίδιο βαθμό στις αναφορές των σχολικών μαθημάτων. Επικρατούν οι αναφορές στη λογοτεχνία και στα εικαστικά, ενώ οι αναφορές σε μουσικά ή κινηματογραφικά έργα είναι πολύ πιο σπάνιες, ενώ απουσιάζουν εντελώς οι αναφορές στον χορό.

Η ίδια αντανάκλαση της δυσκολίας της ενσωμάτωσης της τέχνης στο σχολείο φαίνεται και από τους Οδηγούς Εκπαιδευτικού και τα Προγράμματα Σπουδών των αντίστοιχων μαθημάτων (τα οποία βέβαια είναι υπό αναδιαμόρφωση). Συχνά οι αναφορές στα έργα τέχνης δεν συνοδεύονται από σαφείς οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς ως προς το πώς να τα συνδέσουν με το μάθημα, ή ακόμα και από κάποια πρόβλεψη διδακτικού χρόνου που να είναι επαρκής για μια τέτοια διαδικασία. Η μελέτη αναφέρεται επίσης εκτενώς στις υπάρχουσες, αλλά και στις απαιτούμενες υλικοτεχνικές υποδομές για μια καλύτερη ενσωμάτωση των τεχνών στο μάθημα, αλλά και σε άλλες κρίσιμες παραμέτρους, όπως είναι οι σχολικές επισκέψεις σε πινακοθήκες και άλλους χώρους πολιτισμού, και οι σχολικές βιβλιοθήκες.

Πρόταση για ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα

Επομένως, παρότι οι σχετικοί θεσμοί του κράτους όπως το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, αλλά και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν τα οφέλη από τη μαθησιακή αξιοποίηση των έργων τέχνης, υπάρχει ένα σημαντικό κενό στην πράξη. Τι μπορεί να γίνει; Πώς μπορεί να καλυφθεί ένα τέτοιο κενό; Η μελέτη της διαΝΕΟσις περιγράφει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα, το οποίο θα έχει αυτό τον σκοπό: Να βάλει την τέχνη στο σχολείο με έναν συστηματικό τρόπο, προσαρμοσμένο στην ελληνική πραγματικότητα. Είναι μάλλον επόμενο ένα τέτοιο πρόγραμμα να δίνει αυξημένη βαρύτητα στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Η συγγραφική ομάδα, λαμβάνοντας υπόψη τη διεθνή πρακτική, προτείνει συνολικά έξι παρεμβάσεις, στο πλαίσιο ενός τέτοιου προγράμματος:

1. Δημιουργία τράπεζας διδακτικών εφαρμογών

Ειδική πλατφόρμα με διδακτικές εφαρμογές για καθένα γνωστικό αντικείμενο, οι οποίες θα συνοδεύονται τόσο από τα σχετικά έργα τέχνης όσο και από οδηγίες για την αξιοποίησή τους.

2. Υποστηρικτική εκπαιδευτική πλατφόρμα

Θα απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς και θα ανανεώνεται συνεχώς με μεθόδους, υλικό και πληροφορίες για την αξιοποίηση της τέχνης στο μάθημα.

3. Πρόγραμμα επιμόρφωσης και υποστήριξης των εκπαιδευτικών

Ενδεικτικά προτείνεται διαδικτυακό πρόγραμμα 40 ωρών μέσα σε 10 εβδομάδες για την αποτελεσματική αξιοποίηση της τέχνης στο μάθημα. Η έρευνα προτείνει να δίνονται κίνητρα για τη συμμετοχή και επιπλέον να υπάρχει συνεχιζόμενη επιμόρφωση για τους συμμετέχοντες. Το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής διαθέτει σχετική εμπειρία κατάρτισης αντίστοιχων επιτυχημένων προγραμμάτων με διαφορετικά αντικείμενα.

4. Νέα εργαστήρια δεξιοτήτων

Τα εργαστήρια δεξιοτήτων θεσπίστηκαν το 2021 και απευθύνονται σε μαθητές νηπιαγωγείου, δημοτικού και γυμνασίου. Πραγματοποιούνται από δασκάλους ή καθηγητές του κάθε σχολείου και έχουν ως στόχο την καλλιέργεια ποικίλων δεξιοτήτων, όπως η κριτική σκέψη, η επικοινωνία, η συνεργασία, η δημιουργικότητα, οι ψηφιακές δεξιότητες, η μελέτη περιπτώσεων κ.ά. Οι τέχνες είναι μέρος των συγκεκριμένων εργαστηρίων, όμως τα σχετικά προγράμματα, όπως έχουν σχεδιαστεί, συχνά αδυνατούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της αξιοποίησης των έργων τέχνης.

5. Εκπαιδευτικές επισκέψεις

Είναι ήδη μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος, αλλά θα μπορούσαν να εστιάσουν περισσότερο στους πολιτιστικούς χώρους και, σε περιπτώσεις που είναι σκόπιμο, κάποιες να συμβαίνουν διαδικτυακά.

6. Δημιουργία δικτύου

Οι συμμετέχοντες στις παραπάνω δράσεις του προγράμματος –εκπαιδευτικοί, καλλιτέχνες και απόφοιτοι– θα ενθαρρύνονται να επικοινωνούν μεταξύ τους, να ανταλλάσσουν απόψεις και να συζητούν τις εμπειρίες τους.

Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (PDF)
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ (PDF)