διαβάστε ακόμα
50 Χρόνια Δημοκρατίας
Η περίοδος της Μεταπολίτευσης άλλαξε την Ελλάδα. Μέσα σε αυτά τα 50 χρόνια, η χώρα αποκατέστησε ομαλά και γρήγορα τη δημοκρατία της, έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, "έχτισε" νέους θεσμούς στην υγεία και στην παιδεία, υποδέχθηκε μετανάστες και έζησε δύο μεγάλες διαδοχικές κρίσεις, στην οικονομία και στην υγεία.
Με αφορμή την επέτειο αυτής της ηχηρής αλλαγής σελίδας, η διαΝΕΟσις συμμετέχει στον εν εξελίξει, ζωντανό δημόσιο διάλογο για την αποτίμηση της περιόδου με την έκδοση ενός συλλογικού τόμου, ο οποίος προγραμματίζεται να κυκλοφορήσει το φθινόπωρο του 2024. Η έκδοση θα σχολιάζει τα επιτεύγματα και τις αποτυχίες της χώρας με σκοπό τόσο να προκαλέσει τον στοχασμό και τον διάλογο όσο και να αναδείξει τις προκλήσεις του μέλλοντος.
Μια πρόγευση του τόμου αυτού δίνουμε με το ακόλουθο κείμενο της Αντιγόνης Λυμπεράκη, καθηγήτριας στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου. Θέμα του η ισότητα φύλων "à la Grecque".
Το πρόβλημα: Αυτό που πετύχαμε και αυτό που νομίζουμε ότι πετύχαμε...
Οι μεταρρυθμίσεις με στόχο την ισότητα των φύλων ταυτίστηκαν με τα βήματα της χώρας προς περισσότερη δημοκρατία, σύγχρονους θεσμούς και ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η ισότητα των φύλων ήταν από τα εμβληματικότερα πεδία αλλαγών, τόσο στα λόγια (ρητορική συναίνεση ως προς το αυτονόητο της αξίας της ισότητας), όσο και στην πράξη (θεσμικός εκσυγχρονισμός, νομοθετικές αλλαγές, επιδοτούμενα προγράμματα με ευρωπαϊκούς πόρους). Στο πλαίσιο μιας σπάνιας διακομματικής συναίνεσης που ενισχύθηκε από την άφθονη διαθεσιμότητα ευρωπαϊκών πόρων, η 50ετία της Μεταπολίτευσης χαρακτηρίστηκε από έντονη μεταρρυθμιστική κινητικότητα γύρω από τη συνταγματική επιταγή της ισότητας στην οικογένεια (οικογενειακό δίκαιο), στην απασχόληση και στην κοινωνική προστασία. Το success story της Μεταπολίτευσης (ένα από τα λίγα)!
Ίσως η μεγαλύτερη επιτυχία των πολιτικών ισότητας στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης είναι ότι κατάφεραν να πείσουν την κοινωνία ότι η ισότητα ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες κατακτήθηκε. Σε σύγκριση με όλες τις άλλες κοινωνίες της Ευρώπης, ακόμα και σε σύγκριση με τις προπορευόμενες σκανδιναβικές, περί το 70% των Ελληνίδων και των Ελλήνων δηλώνουν ότι η ισότητα έχει επιτευχθεί στην εργασία στην Ελλάδα, και πάνω από το 60% υποστηρίζουν ότι η ισότητα έχει επιτευχθεί στην πολιτική και στην αντιπροσώπευση στις θέσεις λήψης αποφάσεων στην Ελλάδα (Πίνακας 1).
Οι δείκτες και οι μετρήσεις που χρησιμοποιούνται για να αποτιμήσουν τα αποτελέσματα των πολιτικών και που επιτρέπουν διακρατικές συγκρίσεις διηγούνται, δυστυχώς, μια διαφορετική ιστορία. Η Ελλάδα εμφανίζει το υψηλότερο χάσμα φύλου μεταξύ των χωρών της ΕΕ σε μια σειρά από δείκτες της αγοράς εργασίας όπως: i) το ποσοστό απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 20-64 ετών και των ατόμων 55-64 ετών, ii) το συνολικό ποσοστό απασχόλησης του μεταναστευτικού πληθυσμού, iii) το συνολικό ποσοστό ανεργίας, και iv) το ποσοστό των αυτο-απασχολούμενων. Στην ίδια εικόνα συντείνουν και τα ευρήματα από τις ετήσιες εκθέσεις του Δείκτη Ισότητας που δημοσιεύει τo Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE). Αυτός ο δείκτης είναι εργαλείο για τη μέτρηση της προόδου στον τομέα της ισότητας των φύλων στην ΕΕ: ως προς την εργασία, τα χρήματα, τη γνώση, τον χρόνο, την εξουσία και την υγεία. Η Ελλάδα κατατάσσεται (σταθερά διαχρονικά) στην τελευταία θέση με τιμή του Δείκτη Ισότητας ίση με 53,4 μονάδες (το άριστο από πλευράς ισότητας είναι 100 μονάδες) – υπολείπεται δηλ. πάνω από 15 μονάδες σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του Δείκτη Ισότητας.
H 50ετία της Μεταπολίτευσης χαρακτηρίστηκε από έντονη μεταρρυθμιστική κινητικότητα γύρω από τη συνταγματική επιταγή της ισότητας στην οικογένεια.
Άρα υπάρχει έντονη αντίφαση ανάμεσα στην εντύπωση που έχουμε για την επίδοσή μας και στην πραγματική κατάταξη που μας βρίσκει στις τελευταίες θέσεις της τάξης. Αυτοεπαινούμαστε για το τι είμαστε, δεν φαίνεται να μας απασχολεί το τι θα μπορούσαμε να γίνουμε. Εξίσου, η χαμηλή επίδοση στους σχετικούς δείκτες δε φαίνεται να σχολιάζεται ως κάτι που επηρεάζει ευρύτερα την ανάπτυξη πέρα από την ευημερία των άμεσα ενδιαφερομένων.
Έτσι προκύπτουν δύο ερωτήματα: Πρώτον, πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτή την έντονη αντίφαση εντυπώσεων και επιδόσεων; Δεύτερον, τι ευρύτερη σημασία έχει, αν έχει, η διόρθωση των υστερήσεων και η ουσιαστική πρόοδος στην ισότητα των φύλων;
Α. Σημεία σύγκρισης με διαφορετική θέα: O χθεσινός εαυτός μας και οι σημερινοί γείτονες
Σε σύγκριση με το παρελθόν μπορούμε να εντοπίσουμε τεράστιες διαφορές στη ζωή των γυναικών – ζουν μια διαφορετική ζωή από εκείνη των μαμάδων και των γιαγιάδων μας. Χειροπιαστή και πραγματική πρόοδος σημειώθηκε στις εκπαιδευτικές επιδόσεις (όλων των βαθμίδων), στη συμμετοχή στην απασχόληση, στη μείωση του χάσματος φύλου στις αμοιβές, αλλά και στην πολιτική εκπροσώπηση. Οι αλλαγές στους ρόλους των φύλων αποτελούν, ίσως, την πιο ορατή ένδειξη της μεταμόρφωσης της Ελλάδας σε μια σύγχρονη κοινωνία.
Όμως, σε σύγκριση με άλλες χώρες παρόμοιων χαρακτηριστικών (δηλαδή χώρες όπου ο ρόλος της οικογένειας είναι κεντρικής σημασίας, όπου παραμένουν ζωντανές οι παραδόσεις σχετικά με τον ρόλο και τον προορισμό των φύλων, όπου, εν τέλει, οι ορίζοντες παραμένουν εν πολλοίς κλειστοί), η επίδοσή μας ήταν λιγότερο ικανοποιητική (Πίνακας 2).
Μήπως θεωρούμε τη χώρα μας πρωταθλήτρια της ισότητας κυρίως επειδή σκεφτόμαστε τη ζωή της κόρης μας σε σύγκριση με τις ευκαιρίες που δεν είχε η γιαγιά μας;
Ασφαλώς έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος. Επίσης, η διακομματική συναίνεση γύρω από τον στόχο της ισότητας δημιουργεί, ίσως, την πεποίθηση ότι τα πράγματα εξελίσσονται πιο εύκολα και γρήγορα. Στην ίδια εντύπωση οδηγεί και η διαχρονική υλοποίηση ευρωπαϊκών προγραμμάτων υπέρ της ισότητας, με τη δημιουργία θέσεων εργασίας και εισοδημάτων κάτω από την ταμπέλα "Ισότητα Φύλων". Τα παραπάνω, ίσως ερμηνεύουν πώς μια σχετική υστέρηση ερμηνεύεται σαν πρωταθλητισμός.
Όμως, υπάρχουν κι άλλες ουσιώδεις ερμηνείες για την ψευδή συνείδηση της επιτυχίας: η ισότητα δεν είναι φωτογραφία, είναι διαδικασία.
Β. Η εμμονή με το σημείο εκκίνησης κρύβει την κοπιώδη (και συχνά άχαρη και άγονη) προσπάθεια
Η αποτίμηση της συγκομιδής ισότητας γίνεται συνήθως εξετάζοντας το ξεκίνημα της ζωής: τις ευκαιρίες για τους νέους και τις νέες. Διαπιστώνουμε ότι το χάσμα φύλου στις εκπαιδευτικές επιδόσεις όχι απλώς έχει κλείσει, αλλά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση τα κορίτσια υπερτερούν σχεδόν από τη στροφή της χιλιετίας – όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες χώρες. Διαπιστώνουμε, ακόμα, ότι στα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής τους διαδρομής, οι νέες γυναίκες κινούνται με τον ίδιο περίπου τρόπο (και μισθό) όπως οι συνομήλικοι άνδρες. Τα βάζουμε δίπλα-δίπλα και καταλήγουμε έτσι πως το πρόβλημα λύθηκε.
Διαπιστώνουμε ότι το χάσμα φύλου στις εκπαιδευτικές επιδόσεις όχι απλώς έχει κλείσει, αλλά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση τα κορίτσια υπερτερούν σχεδόν από τη στροφή της χιλιετίας.
Όμως, δεν λύθηκε. Δεν αρκεί η εκκίνηση αλλά το σύνολο της πορείας. Οι επαγγελματικές διαδρομές που ξεκινούν περίπου από το ίδιο σημείο, στη συνέχεια εξελίσσονται συστηματικά διαφορετικές ανάμεσα στις γυναίκες και στους άνδρες. Μετά την πρώτη πενταετία οι γυναίκες εργαζόμενες, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο τομέα, διαπιστώνουν ότι η εξέλιξή τους είναι περισσότερο αργή και κοπιαστική από αυτή των ανδρών ίδιων προσόντων. Ξεκινούν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία περίπου με ίδιους μισθούς, αλλά όσο περνούν τα χρόνια δημιουργείται αυξανόμενο χάσμα αποδοχών, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο τομέα. Εν μέρει επειδή εργάζονται λιγότερες ώρες, εν μέρει επειδή συμμετέχουν λιγότερο σε προγράμματα κατάρτισης στη δουλειά τους, εν μέρει επειδή οι εργοδότες ανησυχούν ότι δεν θα είναι αφοσιωμένες εργαζόμενες (λόγω άλλων ρόλων) – η ουσία είναι ότι η επαγγελματική διαδρομή εξελίσσεται μετ’ εμποδίων. Τα εμπόδια αυτά έχουν σοβαρό κόστος για τις ίδιες τις πρωταγωνίστριες της προσπάθειας.
Αυτό το πρόβλημα "ίδιο σημείο εκκίνησης, χάσμα επιδόσεων στη συνέχεια" διαπιστώνεται και αλλού. Για κάποιο λόγο, όμως, στην Ελλάδα είναι εντονότερο και έχει μεγαλύτερες επιπτώσεις.
Γ. Η τιμωρία της μητρότητας και άλλες αναποδιές
Για να καταλάβουμε αυτό που συμβαίνει στην αγορά εργασίας πρέπει να εξετάσουμε αυτό που συμβαίνει μέσα στο σπίτι: να φέρουμε "τα εν οίκω, εν δήμω". Να εξετάσουμε, δηλαδή, τον τρόπο με τον οποίο διαμοιράζεται η οικιακή εργασία και η εργασία φροντίδας μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας. Στα νοικοκυριά με παιδιά, 76% των γυναικών ασχολούνται καθημερινά με τα οικιακά, ενώ μόλις 8% των ανδρών. Όσο για τη φροντίδα των παιδιών, οι γυναίκες αφιερώνουν διπλάσιο χρόνο σε σύγκριση με τους άνδρες. Στην Ευρώπη οι άνδρες αφιερώνουν διπλάσιο χρόνο σε σύγκριση με τους Έλληνες και το χάσμα με τις γυναίκες είναι περίπου 20% (ενώ στην Ελλάδα είναι 42%). Η ίδια έντονη ανισομέρεια παρατηρείται και στα νοικοκυριά χωρίς παιδιά. Η ιστορία των ρόλων είναι ίδια σε κάθε οικογένεια.
Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που η μισθολογική εξέλιξη των γυναικών με παιδιά (αλλά και χωρίς παιδιά) είναι χαμηλότερης ταχύτητας. Συγκρίνοντας με τις αμοιβές ενός άνδρα 45 ετών στον ιδιωτικό τομέα, μια γυναίκα 45 ετών χωρίς παιδιά στον ιδιωτικό τομέα αμείβεται στο 76%, ενώ αν έχει παιδιά φτάνει μόλις το 58% στον ιδιωτικό τομέα και το 85% στον δημόσιο. Η ύπαρξη του διευρυνόμενου χάσματος των αμοιβών εμπεδώνει έναν φαύλο κύκλο και οδηγεί σε συνεχή υποχώρηση της ισότητας.
Η ύπαρξη του διευρυνόμενου χάσματος των αμοιβών εμπεδώνει έναν φαύλο κύκλο και οδηγεί σε συνεχή υποχώρηση της ισότητας.
Αν η αγορά εργασίας είναι "σκληρή" για τις γυναίκες, ο κόσμος της σύνταξης είναι ακόμα περισσότερο μεροληπτικός. Το χάσμα στις συντάξεις είναι ακόμα βαθύτερο σε σύγκριση με το χάσμα φύλου στις αμοιβές. Αυτό συμβαίνει εν πολλοίς εξαιτίας της διακοπτόμενης επαγγελματικής διαδρομής πολλών γυναικών που τελικά δεν θεμελιώνουν δικαίωμα σύνταξης. Αλλά και επειδή δούλεψαν λιγότερα χρόνια και λιγότερες ώρες. Και επειδή οι συντάξεις σήμερα αποτυπώνουν μια κατάσταση μεγαλύτερης ανισότητας στην αγορά εργασίας που ίσχυε πριν από λίγες δεκαετίες. Το ποσοστό των γυναικών ηλικίας 65-79 ετών στην Ελλάδα που λαμβάνουν σύνταξη από δικό τους δικαίωμα υπολείπεται κατά 17 ποσοστιαίες μονάδες του αντίστοιχου ποσοστού των ανδρών της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Υπενθυμίζεται ότι το αντίστοιχο χάσμα φύλου στη συνταξιοδοτική κάλυψη για τον μέσο όρο της ΕΕ είναι πολύ χαμηλότερο (5 ποσοστιαίες μονάδες) σε σχέση με το αντίστοιχο της Ελλάδας. Ακόμη όμως και μεταξύ των ατόμων που λαμβάνουν σύνταξη από δική τους εργασία, οι γυναίκες ηλικίας 65-79 ετών στην Ελλάδα εκτιμάται ότι λαμβάνουν σύνταξη που υπολείπεται κατά 26% σε σχέση με το ύψος της σύνταξης των συνταξιούχων ανδρών.
Δ. Προστασία ισότητας ή "εξισορρόπηση αδικιών" για την προστασία της οικογένειας και του status quo;
Σε άλλες χώρες απάντηση πολιτικής για μεγαλύτερη ισότητα των φύλων συνίσταται σε θέσπιση γενικών αρχών και σαφών κανόνων του παιχνιδιού, ώστε να επιτρέπεται σε γυναίκες και άνδρες να αποφασίζουν στην αγορά εργασίας ελεύθερα. Ο ρόλος των πολιτικών είναι να ενδυναμώνει όσες βραδυπορούν, ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν με ελευθερία και επιλογές – όχι να τις στρέψει σε άλλες διαδρομές με διαφορετικό προορισμό. Αυτό δεν συνέβη στην περίπτωση της Ελλάδας.
Στο πλαίσιο νομοθετικής υπερπροσπάθειας για την ισότητα των φύλων, οι νόμοι προσπαθούσαν να σχεδιάσουν "ειδικές ρυθμίσεις" που υποθετικά θα ανακούφιζαν τις γυναίκες και θα "εξισορροπούσαν" αδικίες εις βάρος τους. Το έκαναν με πατερναλιστικό πνεύμα που δεν αμφισβητούσε την πρωταρχικότητα της παραδοσιακής οικογένειας.
Τα προνόμια για τις γυναίκες έτυχαν πάνδημης αποδοχής στη χώρα μας για τρεις λόγους:
- Πρώτον, επειδή πλήρωνε το κράτος για αυτά.
- Δεύτερον, επειδή με αυτή την ερμηνεία, η ισότητα δεν θα ανέτρεπε τον παραδοσιακό καταμερισμό της εργασίας στην οικογένεια.
- Τρίτον, επειδή, τελικώς, δεν ενοχλούσαν κανέναν.
Έτσι οι γυναίκες θα συνέχιζαν να κάνουν ό,τι έκαναν μέσα στην οικογένεια. Θα συνέχιζαν να παρέχουν υπηρεσίες δωρεάν φροντίδας. Θα ήταν σε θέση να γηροκομήσουν γονείς και πεθερικά, αλλά και τον ίδιο τον σύζυγο (με όχημα την πρόωρη συνταξιοδότηση). Και, φυσικά, δεν θα ανταγωνίζονταν τους άνδρες συναδέλφους τους στη δουλειά για την επαγγελματική τους εξέλιξη.
Όμως, ακόμα και στον προστατευμένο χώρο του Δημοσίου, οι "τυχερές γυναίκες" συνειδητοποίησαν νωρίς ότι η πατερναλιστική ισότητα έχει πικρή γεύση. Για να επωφεληθούν από τις "ευνοϊκές ρυθμίσεις" θα έπρεπε να αναγνωρίσουν τη δευτερεύουσα σημασία της οικονομικής τους συνεισφοράς. Προκειμένου να ενεργοποιηθούν οι ευνοϊκές ρυθμίσεις θα έπρεπε οι δικαιούχοι να παραιτηθούν από φιλοδοξίες επαγγελματικής εξέλιξης είτε βγαίνοντας νωρίς στη σύνταξη είτε αποποιούμενες θέσεις ευθύνης.
Έτσι, λοιπόν, η ελληνική κοινωνία γύρισε την πλάτη της στην ουσιαστική ισότητα, διατηρώντας την παλιά καλή και δοκιμασμένη παράδοση της ελληνικής οικογένειας.
Ε. Οι αντιλήψεις και αξίες εκπέμπουν SOS: Αντιστροφή μακροχρόνιων τάσεων υπέρ της ισότητας και της χειραφέτησης
Την ώρα που οι γυναίκες (και) στην Ελλάδα αναλαμβάνουν ενεργότερο και κεντρικότερο ρόλο στην εργασία και στα οικονομικά του νοικοκυριού τους, οι αντιλήψεις περί ρόλων των φύλων κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση (στην Ελλάδα, όχι αλλού). Η συγκριτική εικόνα των αντιλήψεων συνοψίζεται παρακάτω: το Διάγραμμα 1 υπογραμμίζει ότι στην Ελλάδα ο σημαντικότερος ρόλος για μια γυναίκα είναι να φροντίζει το σπίτι και την οικογένειά της, ενώ ο σημαντικότερος ρόλος για έναν άνδρα είναι να βγάζει χρήματα.
Παρακολουθώντας τις απαντήσεις σε σειρά ερωτήσεων που επαναλαμβάνονται σε διαφορετικό χρόνο και σε πολλές χώρες, βρίσκουμε ότι στη χώρα μας σημειώνεται σαφής υποχώρηση της αξίας της ισότητας. Οι ενδείξεις συνοψίζονται στο Διάγραμμα 2 που ακολουθεί.
Αυτό που προκύπτει από τη διαχρονική αποτύπωση των αντιλήψεων είναι ότι ενισχύονται οι αξίες που συνδέουν τις γυναίκες με την οικογένεια και τους άνδρες με την οικονομική δραστηριότητα, ενώ θα περίμενε κάποιος να συμβαίνει το αντίθετο. Με άλλα λόγια, βλέπουμε μια συντηρητική στροφή από το ξεκίνημα της χιλιετίας κι έπειτα και ενόσω οι γυναίκες συνέχιζαν να αυξάνουν τη συμμετοχή τους στην οικονομία και στην κοινωνία. Οι αντιλήψεις έχουν μεγάλη σημασία διότι υπαγορεύουν αποφάσεις στην οικονομία και στη ζωή. Συνεπώς, οπισθοδρομικές αντιλήψεις για το ρόλο των φύλων νομιμοποιούν, θεμελιώνουν και αποκρυσταλλώνουν τη μειονεκτική θέση των γυναικών.
Μήπως άραγε η σταδιακή απομάγευση της ισότητας και της οικονομικής ανεξαρτησίας των γυναικών συντελείται και σε άλλες χώρες; Τα διαθέσιμα στοιχεία από την Ευρωπαϊκή Έρευνα Αξιών (European Values Survey) δεν τεκμηριώνουν συντηρητική στροφή σε άλλες χώρες της Ευρώπης, σε αντίθεση με την Ελλάδα. Η προτίμηση των ανδρών στις προσλήψεις σε δύσκολες εποχές δείχνει στασιμότητα σε κάποιες χώρες όπου η συμφωνία με αυτή την άποψη είναι εξαιρετικά χαμηλή (κάτω του 5%), όπως στη Σουηδία και στη Δανία, ενώ αλλού (Ισπανία, Γαλλία, Γερμανία) η αξία της οικονομικής ανεξαρτησίας των γυναικών ενισχύεται. Όσο για την ικανοποίηση των νοικοκυρών, η εικόνα αλλού δεν μεταβάλλεται ή μεταβάλλεται προς προοδευτική κατεύθυνση…
Συμπέρασμα: Το πρόβλημα δεν βρίσκεται κυρίως στην ποσότητα της ισότητας που κατακτήθηκε, αλλά στο νόημα (περιεχόμενο) που της δώσαμε
Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικές για την ισότητα απέδωσαν στο ξεκίνημα της ζωής των πραγματικών ανθρώπων (μόρφωση και αρχή επαγγελματικής διαδρομής). Μετά από την πρώτη πενταετία εργασίας, το χάσμα αρχίζει να διευρύνεται. Μετά τα πενήντα, οι διαφορές γίνονται οδυνηρές. Πώς λοιπόν αυτοαξιολογούμαστε αυτάρεσκα ως πρωταθλητές της ισότητας των φύλων;
Η εξήγηση μπορεί να βρεθεί αν σκεφτούμε το περιεχόμενο που έχουμε προσδώσει στην ισότητα. Για τις πρωτοπόρες φεμινίστριες διεθνώς, ισότητα σημαίνει πάντα απελευθέρωση, χειραφέτηση, δυναμική ανάληψη ευθύνης ζωής, επιλογές ρόλων. Στην εκδοχή φεμινισμού à la Grecque, η ισότητα ήταν πολύ λιγότερο απελευθερωτικό εγχείρημα. Ήταν η προσπάθεια να διευκολυνθούν οι γυναίκες να μορφωθούν και να εργαστούν, χωρίς όμως να αλλάξει τίποτα στην ισορροπία ρόλων και καθηκόντων στην οικογένεια, διατηρώντας (όχι ανατρέποντας) κοινωνικές δομές. Η ισότητα à la Grecque κατέληξε περισσότερο "προστασία" της οικογένειας παρά απελευθέρωση των γυναικών. Η οικογένεια έπρεπε να παραμείνει βασικός άξονας και προορισμός ζωής. Αγνοούμε επιδεικτικά το ότι επιτυχία σε αυτό τον στόχο διάσωσης της παραδοσιακής οικογένειας σημαίνει απεμπόληση των αναπτυξιακών προοπτικών που, αλλού, επιταχύνθηκαν από την οικονομική απελευθέρωση των γυναικών.
Η ισότητα à la Grecque κατέληξε περισσότερο "προστασία" της οικογένειας παρά απελευθέρωση των γυναικών.
Για παράδειγμα, η μεγάλη πρόοδος στην απασχόληση στην Ελλάδα επιτεύχθηκε γύρω στο 2000, τότε που η έξοδος των γυναικών από το σπίτι προς την αμειβόμενη απασχόληση είχε διπλό αναπτυξιακό όφελος. Πρώτον, στις δουλειές που ανέλαβαν οι ίδιες. Δεύτερον, στην ανάπτυξη μιας νέας αγοράς προσωπικών υπηρεσιών, τις οποίες ανέλαβαν μετανάστριες. Μεταφερόμενη στη σημερινή συγκυρία, ένας στόχος αύξησης της απασχόλησης των γυναικών στα επίπεδα της Γερμανίας (από 52% σε 80%) θα είχε ένα τριπλό αναπτυξιακό αποτέλεσμα. Πρώτον, θα αντιμετώπιζε τις ελλείψεις στην αγορά εργασίας και θα δημιουργούσε πρόσθετα εισοδήματα. Δεύτερον, θα μείωνε τα ελλείμματα κοινωνικής ασφάλισης. Τρίτον, θα επέτρεπε την ανάπτυξη νέων κλάδων και υπηρεσιών. Είναι εντυπωσιακό ότι η ισότητα των φύλων αντιμετωπίζεται ως ένα νομικό θέμα δικαιωμάτων και όχι ως η μεγάλη και αναξιοποίητη αναπτυξιακή ευκαιρία.
Βαφτίσαμε, λοιπόν, "ισότητα" ένα σχέδιο διάσωσης της παραδοσιακής οικογένειας. Αυτό είχε μεγάλο κόστος για τις γυναίκες αλλά και για όλους τελικά. Έτσι εξηγείται το παράδοξο να θεωρούμε ότι κατακτήσαμε την ισότητα παντού (στην οικονομία, στην πολιτική, στις επιχειρήσεις), την ώρα που οι συγκριτικές επιδόσεις μας ήταν μετριότατες.
Τελικά, ο ουσιαστικός λόγος βρίσκεται στις αξίες και στις στάσεις ζωής. Εμείς στην Ελλάδα θεωρούμε ότι "ισότητα" σημαίνει προστασία και όχι απελευθέρωση. Προστασία από τις προκλήσεις του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας. Προστασία από τις απαιτήσεις μιας δυναμικής καριέρας. Προστασία για να διατηρηθεί η προτεραιότητα της μητρότητας και του ρόλου που προσφέρει αφιλοκερδώς φροντίδα. Σημαίνει ένα μαξιλάρι στον παραδοσιακό ρόλο μέσα στην οικογένεια. Δεν σημαίνει απελευθέρωση. Δεν είναι ισότητα.
* Η Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου.
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
Betti, G., Bettio, F., Georgiadis, Τ., & Tinios, P. (2015). Unequal Ageing in Europe: Women's Independence and Pensions. Palgrave Macmillan.
Cholezas, Ι., & Tsakloglou, P. (2006). Gender Earnings Differentials in the Greek Labour Market. Athens University of Economics and Business.
European Commission (2017). Special Eurobarometer 465 - Gender Equality 2017. Directorate-General for Justice and Consumers.
European Institute for Gender Equality (2023). Gender Equality Index 2023: Towards a green transition in transport and energy. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
Lyberaki, A. (2011). Migrant Women, Care Work and Women’s Employment in Greece. Feminist Economics, 17 (3), 103-131.
Lyberaki, A. (2010). The record of gender policies in Greece 1980-2010: legal form and economic substance. GreeSE Paper No 36. London School of Economics.
Ελληνική
Λυμπεράκη, Α. (2017). Γυναίκες στην Οικονομία. Αθήνα: Παπαδόπουλος.
Λυμπεράκη, Α. (2024). Γυναίκες εν κινήσει: ο μακρύς δρόμος προς την ισότητα. Στο Α. Κακριδής (Επιμ.), 200 χρόνια Ελληνικής οικονομίας: μεταξύ κράτους και αγοράς. Τράπεζα της Ελλάδος.
Λυμπεράκη, A., & Τήνιος, Π. (2010). Γυναίκες και Απασχόληση: Ανασκόπηση και νέες προοπτικές. Στο Η Ελληνική αγορά εργασίας: Χαρακτηριστικά, εξελίξεις και προκλήσεις: Ομιλίες Ημερίδας 22 Μαρτίου 2010. Τράπεζα της Ελλάδας.
