Ενώ διανύουμε για τα καλά το δεύτερο έτος της πανδημικής αποδιοργάνωσης, υπάρχει μια ευρεία συμφωνία ανάμεσα στους πολιτικούς ιθύνοντες και στους επαγγελματίες του πολιτισμού ότι η απλή επιστροφή στο status quo ante δεν είναι δυνατή, ούτε καν επιθυμητή, σηματοδοτώντας μια πεποίθηση ότι αυτά που χρειάζονται διόρθωση και βελτίωση στον τρόπο λειτουργίας του πολιτιστικού τομέα είναι πολλά. Η ψηφιακή παραγωγή και διάδοση έγινε η νόρμα. Η διαδικτυακή κατανάλωση πολιτισμού παρείχε την τόσο αναγκαία συμμετοχή και απόσπαση από τη μονοτονία του lockdown, γεγονός που φαίνεται να τονίζει τη σημασία του πολιτισμού για την ευημερία. Το 2020 ήταν επίσης ένα έτος κατά το οποίο ο τομέας βρέθηκε υπόλογος με αφορμή κρίσιμα πολιτικά ζητήματα, όπως το Black Lives Matter, η αποαποικιοποίηση, η κλιματική κρίση και η έμφυλη ισότητα. Τα έσοδα και τα εισοδήματα στέρεψαν καθώς σταμάτησαν οι ζωντανές πολιτιστικές εμπειρίες. Οι χρηματοδότες στράφηκαν περισσότερο σε ζητήματα με κοινωνικό αντίκτυπο, ενόψει του πλήθους των αιτημάτων για πόρους. Η COVID-19 φάνηκε να αποκαλύπτει μια ανάγκη για τη δημιουργία νέας δυναμικής εντός του τομέα και την προσαρμογή του ώστε να υπηρετήσει τη σημερινή κοινωνία παράγοντας τις αξίες εκείνες που θεωρούνται σημαντικές.
Αυτό το κείμενο εξετάζει ορισμένες βασικές θεματικές που έχουν κυκλοφορήσει ευρέως σε πρόσφατες εκθέσεις και συστάσεις πολιτικής, για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο πλαισιώνεται η υποστήριξη για τον πολιτισμό μέσα στο γενικότερο περιβάλλον πολιτικών και χρηματοδότησης στην Ευρώπη (οι προτεραιότητες των οποίων συχνά προϋπήρχαν της πανδημίας) καθώς και τις απαντήσεις σε αυτές. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) χρειάστηκε να επινοήσει αξιοσημείωτα ad hoc υποστηρικτικά εργαλεία, όπως το μέσο προσωρινής στήριξης για τον μετριασμό των κινδύνων ανεργίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (SURE)1 και τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας,2 στα οποία ο πολιτισμός γίνεται αντιληπτός κυρίως από τη σκοπιά της συμβολής του στην οικονομική ανάπτυξη. Από την άλλη, ο πολιτισμός αναγνωρίζεται επίσης ως σημαντικός διαμεσολαβητής ευρύτερων πολιτικών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπως είναι αυτές που σχετίζονται με την κοινωνική συνοχή, το περιβάλλον και την "έξυπνη" οικονομία. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο πολιτισμός είναι πρωτίστως αρμοδιότητα των κρατών-μελών και, επομένως, είναι ένας τομέας όπου εμφανίζονται εντάσεις στην καρδιά του ευρωπαϊκού σχεδίου. Το κείμενο αυτό εστιάζει στις ευρωπαϊκές Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες (ΠΔΒ), αλλά τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι γενικότερης φύσης.
διαβάστε ακόμα
Ο Eυρωπαϊκός Μη-Κερδοσκοπικός Πολιτιστικός Τομέας Και Η Πανδημία Του Κορωνοϊού
Το θεμελιώδες υπό συζήτηση ζήτημα είναι πώς θα κατανοήσουμε, θα αξιολογήσουμε και θα προωθήσουμε την αξία του πολιτισμού αναφορικά με ευρύτερες πολιτικές προτεραιότητες. Ο κίνδυνος, τον οποίο πραγματεύομαι παρακάτω, είναι μήπως τα πλαίσια πολιτικών ή τα χρηματοδοτικά εργαλεία θα μπορούσαν να στρεβλώσουν την κατανόηση των πολιτιστικών πρακτικών και της αξίας τους για την κοινωνία. Καθώς προχωράμε μπροστά, οι προτεραιότητες που θα τεθούν θα επηρεάσουν τόσο τον προγραμματισμό όσο και τον τρόπο που ο τομέας αλληλεπιδρά με το κοινό και την ευρύτερη κοινωνία. Συνεπώς, είναι κρίσιμο να στοχαστούμε για τις αναδυόμενες τάσεις με κριτική σαφήνεια, προκειμένου να κατανοήσουμε τις πολιτικές, κοινωνικές και καλλιτεχνικές επιπτώσεις τους. Οι τελευταίες, παρά την κεντρική θέση που έχουν οι τέχνες στον πολιτιστικό τομέα, συχνά μοιάζουν να συνιστούν μια εκ των υστέρων σκέψη.
Είναι κατανοητό ότι, εφόσον "είναι προς το κοινό συμφέρον όλων των κρατών-μελών να αξιοποιήσουν το πλήρες δυναμικό της εκπαίδευσης και του πολιτισμού ως κινητήριων δυνάμεων για θέσεις εργασίας, οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική δικαιοσύνη, πολιτική συμμετοχή, καθώς επίσης ως μέσου βίωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας με όλη της την ποικιλομορφία",3 ο πολιτισμός πρέπει να εναρμονιστεί με τις υπερκείμενες πολιτικές. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ζητήματα που πιστεύω ότι χρειάζονται κριτικό στοχασμό από την πλευρά του πολιτιστικού τομέα. Είναι σημαντικό επίσης να αποφύγουμε τον πειρασμό να κάνουμε προτάσεις για πολιτικές στον πολιτισμό που να ταιριάζουν γάντι σε ό,τι όλοι γνωρίζουμε πως αποτελεί ευρύτερη πολιτική στο επίπεδο της ΕΕ, προκειμένου να αυξήσουμε τις πιθανότητες να εξασφαλίσουμε στήριξη. Θα πρέπει, λοιπόν, να πάρει κανείς λίγο χρόνο για να σκεφτεί αν οι προτεινόμενες πολιτικές και στρατηγικές είναι πράγματι οι βέλτιστες για τον πολιτιστικό τομέα (ή για κάποια τμήματά του) ή αν θα επιτύγχαναν ίσως τον στόχο της αυξημένης πρόσβασης σε χρηματοδοτήσεις, αλλά με αντίτιμο να συμπιεστούν σε ένα συνολικό πλαίσιο πολιτικών με συνέπειες που θα έπρεπε τουλάχιστον να γίνουν κατανοητές σε εμάς. Μερικά παραδείγματα τέτοιων επικυρίαρχων πλαισίων που επηρεάζουν τον πολιτισμό με ποικίλους τρόπους, καθορίζοντας συνολικές οικονομικές, κοινωνικές ή περιβαλλοντικές πολιτικές, είναι η νέα Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, ο κανονισμός για την Ψηφιακή Ενιαία Αγορά, η Στρατηγική για την Έξυπνη Εξειδίκευση και, γενικότερα, οι δράσεις που υπάγονται στη "Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης", το Νέο Ευρωπαϊκό Μπάουχαους,4 καθώς επίσης και οδηγίες σχετικά με τον ανταγωνισμό και την εσωτερική αγορά, τα εργασιακά δικαιώματα και τις διακρίσεις. Λόγω της ευρύτερης αναγνώρισης της σημασίας του πολιτιστικού τομέα, είναι σημαντικό να σκεφτούμε σε βάθος και με όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό ανάλυσης σχετικά με τις προϋπάρχουσες προκλήσεις που έχουν ακόμα περισσότερο οξυνθεί κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Ένας ετερογενής τομέας
Καταρχάς, μια εισαγωγική παρατήρηση για τον ίδιο τον πολιτιστικό τομέα. Παρατηρούνται συχνά ασυμφωνίες στο είδος των δραστηριοτήτων που καταγράφονται στις στατιστικές και τις πολιτικές, δυσκολεύοντας έτσι τις ακριβείς συγκρίσεις.5 Δεδομένης της ευρωπαϊκής εστίασης του παρόντος κειμένου, παραθέτω τον "ανοιχτό" ορισμό των πολιτιστικών και δημιουργικών τομέων που χρησιμοποιήθηκε στην πρόταση για έναν κανονισμό θέσπισης του προγράμματος Δημιουργική Ευρώπη (2021-2027):
"Στους τομείς […] περιλαμβάνονται η αρχιτεκτονική, τα αρχεία, οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία, τα καλλιτεχνικά επαγγέλματα, τα οπτικοακουστικά μέσα (μεταξύ αυτών, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, τα βιντεοπαιχνίδια και τα πολυμέσα), η υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το ντιζάιν (που περιλαμβάνει και τον σχεδιασμό μόδας), τα φεστιβάλ, η μουσική, η λογοτεχνία, οι παραστατικές τέχνες, τα βιβλία και οι εκδόσεις, το ραδιόφωνο και οι εικαστικές τέχνες".6
Ο ορισμός αυτός περικλείει ένα πάρα πολύ ετερογενές φάσμα δραστηριοτήτων. Φανταστείτε να προσπαθήσει κανείς να χαράξει πολιτικές για τις Βιομηχανίες Μετακίνησης, όπου να περιλαμβάνονται από τα υπερδεξαμενόπλοια έως τα ηλεκτρικά σκούτερ.7 Αυτή η ποικιλομορφία αντανακλάται επίσης στις διαφορετικές επιπτώσεις που είχε η πανδημία σε επιμέρους τομείς (για παράδειγμα στις παραστατικές τέχνες έναντι των βιντεοπαιχνιδιών), στα ποικίλα επίπεδα εξάρτησης από κρατική ή φιλανθρωπική στήριξη, καθώς και στα διαφορετικά είδη αλυσίδων αξίας του κάθε επιμέρους τομέα. Θα πρέπει επίσης να αναλογιστούμε τον αντίκτυπο της ψηφιοποίησης στον τομέα: οι μεγάλες πλατφόρμες (όπως το Facebook, το YouTube ή το Instagram) είναι σήμερα οι κύριες διεπαφές μεταξύ της πολιτιστικής παραγωγής και της κατανάλωσης, δημιουργώντας νέες προκλήσεις για την κατανόηση τόσο του κοινού όσο και των πολιτιστικών οργανισμών, ενώ οι τελευταίοι εδώ και πάνω από έναν χρόνο έχουν ουσιαστικά υιοθετήσει ρόλο ψηφιακού αναμεταδότη. Τέλος, χρειάζεται να σκεφτούμε σοβαρά για τον ρόλο της ερασιτεχνικής πολιτιστικής παραγωγής. Δεν είναι μόνο τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ επαγγελματία και ερασιτέχνη, καθώς πολλοί καλλιτεχνικοί οργανισμοί συνεργάζονται και παρουσιάζουν περιεχόμενο από μη επαγγελματίες, αλλά και εκείνες οι αχανείς περιοχές πολιτιστικής δραστηριότητας, συχνά εντός των κοινοτήτων εθνικών μειονοτήτων, που υποεκπροσωπούνται στα προγράμματα των μεγάλων καλλιτεχνικών οργανισμών, και πιθανώς να μην λαμβάνονται υπόψη στις αναλύσεις για την επαγγελματική πολιτιστική παραγωγή, ενώ είναι σημαντικές για τον πολιτιστικό παλμό της κοινωνίας συνολικά. Πρέπει λοιπόν να έχουμε κατά νου την ετερογένεια όταν συζητάμε πολιτικές για τον τομέα.8
Ποιες είναι οι προτεραιότητες για τις ΠΔΒ;
Έχουμε ήδη μια καλή κατανόηση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας. Η μελέτη της Ernst & Young (2021) αναφέρει μια πτώση 31% στα έσοδα, που αντιστοιχεί σε 199 δισεκατομμύρια ευρώ, για τις ΠΔΒ της ΕΕ το 2020 σε σύγκριση με το 2019. Η μείωση αυτή είναι, ωστόσο, άνισα κατανεμημένη μεταξύ των επιμέρους τομέων, με τις παραστατικές τέχνες και τη μουσική να είναι αυτές που έχουν πληγεί περισσότερο (-90% και -73%, αντίστοιχα) και το ραδιόφωνο λιγότερο (-20%). Η βιομηχανία βιντεοπαιχνιδιών ανέφερε κέρδη 9% (Ernst & Young, 2021: 6). Η μελέτη της Συμβουλευτικής IDEA για το Ευρωκοινοβούλιο παρέχει μια ενδιαφέρουσα ανάλυση ανά επιμέρους τομέα (IDEA Consult κ.ά., 2021: 41-54).
Αν και θα χρειαστεί χρόνος για να γίνει ευρέως κατανοητό, έχουμε κάθε λόγο να φοβόμαστε ότι η κατάσταση αυτή θα βελτιωθεί αργά και σε έναν μακρύ χρονικό ορίζοντα, σε αντίθεση με ό,τι θα ήλπιζε κανείς. Κάποιοι πιο ευάλωτοι πολιτιστικοί οργανισμοί θα σταματήσουν τη λειτουργία τους, ενώ είναι επίσης πιθανό ότι κάποιοι εργαζόμενοι στον πολιτισμό, η επισφάλεια των οποίων επισημάνθηκε στη διάρκεια της πανδημίας θα χρειαστεί να κάνουν αλλαγή σταδιοδρομίας αναζητώντας νέες κατευθύνσεις.9 Για εκείνους που θα παραμείνουν και των οποίων το εισόδημα εξαρτάται εν μέρει από αμοιβές που σχετίζονται με διάφορες μορφές δικαιωμάτων, η ριζική μείωση στις παραστάσεις των πολλών τελευταίων μηνών θα μεταφραστεί σε πτώση εισοδημάτων και για το 2022. Το απόθεμα από παραγωγές που αναβλήθηκαν θα δημιουργήσει συμφορήσεις, με αποτέλεσμα να υπάρξουν καθυστερήσεις και ματαιώσεις νέων έργων. Ο τουρισμός, που έχει τεράστια σημασία για κάποιους επιμέρους τομείς, δεν θα έχει επανέλθει σε προ της πανδημίας επίπεδα πριν από το 2023, στην καλύτερη περίπτωση. Επιπλέον, ορισμένες μελέτες, όπως αυτή που δημοσιεύτηκε από το ΔΝΤ (Tahsin Saadi Sedik & Rui Xu, 2020), υποστηρίζουν ότι η συνολική οικονομική ανάκαμψη ενδέχεται να είναι πιο αργή από την αναμενόμενη, με αναπόφευκτες επιπτώσεις για τον πολιτιστικό τομέα.
Είναι, επομένως, απολύτως σαφές ότι ο πολιτιστικός τομέας θα χρειαστεί μεγαλύτερη υποστήριξη απ’ ό,τι στην προ-COVID περίοδο, σε πολλά επίπεδα, με πολλές μορφές και για σημαντικό χρονικό διάστημα. Στην Ευρώπη έχουν υπάρξει πολλά προγράμματα στήριξης, τόσο ανά κράτος-μέλος όσο και σε επίπεδο ΕΕ. Μια αρκετά ενημερωμένη πηγή καταγραφής των πρώτων είναι το Compendium of Cultural Policies and Trends. Η ΕΕ έχει αυξήσει τη στήριξη μέσα από διάφορα χρηματοδοτικά εργαλεία, είτε διατομεακά είτε ανά τομέα. Είναι δύσκολο να υπολογιστεί η συνολική στήριξη για τον πολιτισμό μέσω της χρηματοδότησης της ΕΕ, επειδή προέρχεται από ένα ευρύ φάσμα πηγών (π.χ. Erasmus+, Horizon Europe και μια σειρά άλλων πλαισίων που θα μπορούσαν να προσφέρουν ευκαιρίες στους πολιτιστικούς οργανισμούς, όπως το Νέο Ευρωπαϊκό Μπάουχαους, η Ψηφιακή Ευρώπη, διάφορα προγράμματα καινοτομίας και, σε μελλοντικό ορίζοντα, ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας). Μόνο το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη (Creative Europe) είναι εξειδικευμένο για τον τομέα και έχει προϋπολογισμό 2,4 δισεκατομμύρια ευρώ για την περίοδο 2021-2027. Για να έχουμε μια συγκριτική αποτίμηση αυτού του ποσού, το συνολικό ομοσπονδιακό πακέτο βοήθειας για την πανδημία που διέθεσε η Γερμανία μέχρι σήμερα για τον πολιτιστικό τομέα ανερχόταν τον Μάιο του 2021 σε 2 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ το αντίστοιχο της γαλλικής κυβέρνησης υπολογίζεται σε 5 δισεκατομμύρια ευρώ. Αυτές οι ανεπάρκειες επισημαίνονται, για παράδειγμα, στο ψήφισμα της 17ης Σεπτεμβρίου 2020 του Ευρωκοινοβουλίου σχετικά με την πολιτιστική ανάκαμψη της Ευρώπης, το οποίο υιοθετεί ένα ολοκληρωμένο σκεπτικό για αυξανόμενη στήριξη στον πολιτισμό, που απηχείται επίσης σε διάφορους οργανισμούς του τομέα, για παράδειγμα στο Cultural Deal for Europe.10
Με άλλα λόγια, υπάρχει μια σαφής ανάγκη στον πολιτιστικό τομέα να παλέψει για περισσότερη στήριξη, ανταγωνιζόμενος με άλλους τομείς, από την υγεία και την εκπαίδευση έως τα ταξίδια και τον τουρισμό. Και όπως έχει επισημάνει ο Marc Lhermitte, "είναι αναντίρρητο ότι άλλες βιομηχανίες έχουν καταφέρει να εξηγήσουν καλύτερα την αξία και το δυναμικό τους και να κατευθύνουν προς το μέρος τους κρατική στήριξη" (Ernst & Young, 2021: 11). Αυτό το πλαίσιο έχει ξανανοίξει τη συζήτηση γύρω από την αξία του πολιτισμού για την κοινωνία και την οικονομία συνολικά, καθώς και για τις δομικές και στρατηγικές αλλαγές που θα τον καταστήσουν πιο στιβαρό και ανθεκτικό σε βάθος χρόνου. Φαίνεται να υπάρχει μια πλατιά συναίνεση αναφορικά με κάποιους από αυτούς τους στρατηγικούς και δομικούς μετασχηματισμούς. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει ορισμένα από τα συμπεράσματα και τις συστάσεις πέντε γενικών και δύο τομεακών πρόσφατων εκθέσεων.11 Παρά τις λεπτές αποχρώσεις και παραλλαγές, υπάρχουν τρία πεδία συγκεκριμένα που ανακύπτουν από όλες αυτές τις εκθέσεις, τα οποία προτείνω προς συζήτηση: αντιμετώπιση του δομικά εύθραυστου χαρακτήρα των εργασιακών μοντέλων του τομέα· εναγκαλισμός, κατάκτηση και εμβάθυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού· καθιέρωση αυτού που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει "ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τον τομέα".12
Η εύθραυστη ισορροπία των εργασιακών μοντέλων στις ΠΔΒ
Η γενική επισφάλεια του εργατικού δυναμικού στον πολιτιστικό τομέα έχει ήδη γίνει κατανοητή και έχει τεκμηριωθεί. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Έρευνας για το Εργατικό Δυναμικό της ΕΕ, το 2019 το 32% των εργαζομένων στον πολιτισμό ήταν αυτοαπασχολούμενοι (έναντι 14% στο σύνολο) και το 75% ήταν πλήρους απασχόλησης (έναντι 81% στο σύνολο). Η επισφάλεια, ωστόσο, σχετίζεται επίσης με πιο γενικά χαρακτηριστικά του τομέα:
"[…] οι καλλιτέχνες και οι εργαζόμενοι στον πολιτισμό έχουν ατυπικά εργασιακά πρότυπα. Σε αυτά περιλαμβάνονται η ασταθής φύση των εργασιακών συνθηκών, του εργασιακού καθεστώτος και του εισοδήματός τους, ο απρόβλεπτος χαρακτήρας του τελικού προϊόντος του καλλιτεχνικού έργου και της αποδοχής του, το γεγονός ότι η καλλιτεχνική δημιουργία απαιτεί σημαντικό χρόνο και ένταση εργασίας, επιχειρηματικά μοντέλα που καθοδηγούνται από την καλλιτεχνική αριστεία και άλλες κοινωνικές αξίες παρά από εμπορικούς στόχους, καθώς και η τάση για διασυνοριακή κινητικότητα (με ατυπικές καταστάσεις που δεν περιλαμβάνονται εύκολα στις προϋπάρχουσες κατηγορίες και συνδέονται με τις βίζες, την κοινωνική ασφάλιση ή τη φορολόγηση)" (Culture Action Europe & Dâmaso 2021: 7).
Επιπλέον, "η Έρευνα για το Εργατικό Δυναμικό της ΕΕ δεν λαμβάνει υπόψη στις στατιστικές της τον μεγάλο αριθμό 'αόρατων' εργαζομένων στις ΠΔΒ: προσωρινοί και περιστασιακοί εργαζόμενοι, άτομα που εργάζονται σε απλήρωτα εθελοντικά προγράμματα και άτομα που έχουν δεύτερη δουλειά στον πολιτιστικό ή τον δημιουργικό τομέα διατηρώντας παράλληλα μια πρώτη και κύρια απασχόληση εκτός του τομέα" (IDEA Consult κ.ά., 2021: 16).
Τέλος, η ψηφιακή μετάβαση έχει περαιτέρω αποσταθεροποιήσει τον τομέα, τροποποιώντας σημαντικά τους τρόπους παραγωγής και κατανάλωσης και τις αλυσίδες αξίας.
Εκθέσεις και συστάσεις πολιτικής υπογραμμίζουν την ανάγκη για βαθιά κατανόηση των συνθηκών του τομέα προκειμένου να προσαρμοστεί η υφιστάμενη νομοθεσία της ΕΕ και να διαμορφωθούν νέες που να ανταποκρίνονται στα πρωταρχικά ζητήματα: δίκαιο εισόδημα, καταβολή δικαιωμάτων, ρυθμιστικά πλαίσια, πρόσβαση στην πληροφορία και την εκπαίδευση.13 Σε αυτά θα προσέθετα επίσης τη σημασία της δομικής εξάλειψης των διακρίσεων κάθε είδους εντός της ιεραρχίας του τομέα και την προστασία της καλλιτεχνικής ελευθερίας, που αμφότερες εμπίπτουν στο πεδίο της εθνικής νομοθεσίας. Θα έχει ενδιαφέρον να δούμε ποιες δυναμικές θα ανακύψουν από την Κοινωνική Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ που πραγματοποιείται στο Πόρτο τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές (Μάιος 2021), καθώς τα κράτη-μέλη αντιδρούν στην επιθυμία της Κομισιόν να ρυθμίσει πιο δυναμικά αυτούς τους τομείς. Υπάρχει μια σχεδόν ομόφωνη αποδοχή της ευρύτερης συμβολής της πολιτιστικής εργασίας στην οικονομία και την κοινωνία. Αν όντως ισχύει ότι οι ΠΔΒ είναι (και ολοένα περισσότερο προωθούνται και υποστηρίζονται ως) ένας από τους πιο δυναμικούς τομείς της ευρωπαϊκής οικονομίας, με πολλαπλά άμεσα και έμμεσα οφέλη για την κοινωνία συνολικά (περισσότερα για αυτό παρακάτω) και με λειτουργία "δοκιμαστικού" εργαστηρίου σε σχέση με την τεχνολογική και κοινωνική καινοτομία, τότε είναι σοβαρό ζήτημα να στηρίζεται σε, κατά μεγάλο βαθμό, μη βιώσιμες εργασιακές σχέσεις και συνθήκες. Πέρα από αυτό, πάντως, θα ήθελα να επισημάνω ότι η περίπτωση των ΠΔΒ εγείρει ευρύτερα ερωτήματα, με επιπτώσεις για την ΕΕ συνολικά, ακόμα και σε ό,τι αφορά την αντίληψή μας για την εργασία.
Μια πρώτη σειρά ερωτημάτων θα μπορούσε να εστιάσει στην κινητικότητα των εργαζομένων στον πολιτιστικό τομέα, μια διάσταση που έχει ευρύτατα αναγνωριστεί ως ουσιαστική, όχι μόνο για τη διευκόλυνση των δημιουργικών διαδικασιών, αλλά και για την ενίσχυση της αίσθησης ενός κοινού ευρωπαϊκού πολιτιστικού χώρου. Η περίπτωση των ΠΔΒ, τότε, συνδυάζοντας τη στήριξη της κινητικότητας και την αναγκαία βελτίωση των εργασιακών συνθηκών, θα έμοιαζε με δοκιμαστικό πεδίο για μια βαθιά εναρμόνιση των νομοθεσιών στα κράτη-μέλη. Πρόκειται για μια ανάγκη που αναγνωρίστηκε στο ψήφισμα της 17ης Σεπτεμβρίου 2020 του Ευρωκοινοβουλίου για την πολιτιστική ανάκαμψη της Ευρώπης14 και έχει υιοθετηθεί από τον ίδιο τον τομέα.15
Μια δεύτερη, πιο ριζοσπαστική περιοχή για περαιτέρω έρευνα και πειραματισμό θα μπορούσε να εστιάσει σε αυτό που οι ΠΔΒ πιθανώς να προτείνουν σχετικά με νέες, σύγχρονες αντιλήψεις περί εργασίας. Δεν είναι εφικτό να αλλάξουμε ριζικά την ουσία της αυτοαπασχόλησης και της εργασίας ανά πρότζεκτ γενικότερα, επειδή αποτελούν οργανικά στοιχεία του τρόπου παραγωγής νέου πολιτιστικού περιεχομένου. Είναι επίσης χαρακτηριστικά νέων τύπων εργασίας στην οικονομία των ψηφιακών πλατφορμών, ο ρόλος της οποίας ενισχύεται συνεχώς. Παρομοίως, ενώ ορισμένοι επιμέρους τομείς έχουν προσαρμόσιμα και στιβαρά επιχειρηματικά μοντέλα, πολλοί άλλοι είναι και θα παραμείνουν εν πολλοίς εξαρτημένοι από στήριξη κρατική, φιλανθρωπική ή από τη βάση, σε διάφορες μορφές, παρέχοντας παρόλα αυτά υπηρεσίες που θεωρούνται επωφελείς ή ακόμα και ουσιαστικές. Επιπλέον, οι νέες αλυσίδες αξίας που δημιουργούνται μέσω της ψηφιακής μετάβασης εγείρουν σοβαρά ζητήματα αναφορικά με την αμοιβή της πολιτιστικής εργασίας. Τέλος, όπως έχουν επισημάνει αρκετές εκθέσεις, υπάρχει μεγάλος αριθμός ανθρώπων που συνεισφέρουν με σημαντικούς τρόπους στη ζωτικότητα των ΠΔΒ, αλλά δεν καταγράφονται καθόλου σε όλες τις στατιστικές του τομέα αναφορικά με την απασχόληση, την κοινωνική ασφάλιση και την αμοιβή. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αρχή της πανδημίας παρατηρήθηκε ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για την ιδέα ενός καθολικού βασικού εισοδήματος (ΚΒΕ) ή παρόμοιων προσεγγίσεων που να εγγυώνται την ύπαρξη ενός ελάχιστου ορίου εσόδων, κάτω από το οποίο να μην μπορούν να πέσουν οι πολίτες. Η εμπειρία της εκτεταμένης επισφάλειας, η ανανεωμένη συνειδητοποίηση για τη σημασία της αλληλεγγύης, η απλότητα και ευκολία εφαρμογής και το απλό γεγονός ότι, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των φτωχότερων στρωμάτων των κοινωνιών τους, πολλές κυβερνήσεις υιοθέτησαν πολιτικές μαζικής μεταφοράς χρημάτων, είχαν ως αποτέλεσμα να γίνει αρκετά δημοφιλής αυτή η μορφή πολιτικής. Παρότι η ιδέα ενός ΚΒΕ δεν είναι ακόμα κυρίαρχη και συνεπάγεται πολλά περίπλοκα ζητήματα,16 η περίπτωση των ΠΔΒ στη διάρκεια της πανδημίας θα μπορούσε να προσφέρει μια ευκαιρία επανεξέτασης της σχέσης μεταξύ αξίας, απασχόλησης και αμοιβής με τρόπους που να είναι σημαντικοί όχι μόνο για τον τομέα, αλλά συνολικά για την κοινωνία.17
Εναγκαλισμός, κατάκτηση και εμβάθυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού
Σύμφωνα με τα λόγια μιας έκθεσης του Ιουλίου του 2020: "Η υιοθέτηση της ψηφιακής τεχνολογίας στην Ευρώπη αυξήθηκε από 81% σε 95% ως αποτέλεσμα της κρίσης της COVID-19 –μια αύξηση που θα χρειαζόταν δύο με τρία χρόνια στις περισσότερες βιομηχανίες, σύμφωνα με τους προ της πανδημίας ρυθμούς" (McKinsey, 2020). Η ψυχαγωγία (που δεν ταυτίζεται αλλά έχει αλληλεπικάλυψη με τις ΠΔΒ) ήταν ο τομέας με τον δεύτερο μεγαλύτερο αριθμό ψηφιακών χρηστών για πρώτη φορά, είχε τους υψηλότερους δείκτες ικανοποίησης και το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό χρηστών που δήλωσαν ότι θα συνέχιζαν να χρησιμοποιούν ψηφιακές υπηρεσίες μετά την πανδημία (ό.π.). Πράγματι, σε συνέχεια των πανδημικών κλεισιμάτων, η αντίδραση της πλειονότητας (αν όχι του συνόλου) των οργανισμών ΠΔΒ ήταν να αυξήσουν την παρουσία τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να εμπλουτίσουν το ψηφιακό τους περιεχόμενο. Για ορισμένους επιμέρους τομείς (π.χ. ψηφιακά παιχνίδια, streaming μουσικής, πολλά αρχεία), αυτή δεν ήταν μια νέα κατάσταση, αλλά για πολλούς άλλους, ιδιαίτερα τις παραστατικές τέχνες, τη ζωντανή μουσική και τους οργανισμούς μουσείων και πολιτιστικής κληρονομιάς, η εξέλιξη ήταν βίαιη και η συνειδητοποίηση ότι δεν πρόκειται για κάτι προσωρινό πυροδότησε αρκετές σκέψεις. Η κρατική στήριξη στις περισσότερες χώρες της ΕΕ περιλάμβανε σχεδόν πάντα ψηφιακές πρωτοβουλίες, κάτι που επιτάχυνε τη μετατόπιση της παραγωγής σε αυτό το πεδίο. Έχουν υπάρξει πολλά ενδιαφέροντα καλλιτεχνικά πρότζεκτ και πλατφόρμες, αρκετά από τα οποία κάνουν πρωτοποριακή και έξυπνη χρήση των μορφών που προσφέρουν η ψηφιακή παραγωγή και η τηλεματική.
Ωστόσο, όσο κυλούσε η χρονιά, γίνονταν ολοένα πιο εμφανή διάφορα προβλήματα και περιορισμοί της αυξημένης ψηφιοποίησης. Η έκθεση του ΟΟΣΑ, με τίτλο "Πολιτιστικό Σοκ" (Culture Shock), υπογραμμίζει πολλά από αυτά, διατηρώντας ωστόσο μια αισιόδοξη νότα:
"Ενώ η παροχή δωρεάν και ψηφιακά διαμεσολαβημένου πολιτιστικού περιεχομένου δεν είναι βιώσιμη σε βάθος χρόνου, έχει ανοίξει την πόρτα για πολλές μελλοντικές καινοτομίες. Για την αξιοποίησή τους, υπάρχει ανάγκη αντιμετώπισης των ελλειμμάτων στις ψηφιακές δεξιότητες εντός του τομέα και βελτίωσης της ψηφιακής πρόσβασης πέραν των μεγάλων μητροπολιτικών περιοχών, λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη ότι η ψηφιακή πρόσβαση δεν αντικαθιστά μια ζωντανή πολιτιστική εμπειρία ή όλες τις δουλειές που συνδέονται με αυτήν" (ΟΟΣΑ, 2020: 3).
Πολλές εκθέσεις τονίζουν ότι οι ψηφιακές πωλήσεις δεν έχουν υποκαταστήσει και πιθανότατα δεν θα μπορέσουν να υποκαταστήσουν τις φυσικές πωλήσεις (Ernst & Young: 34), ενώ μελέτες δείχνουν ότι η αύξηση της διαδικτυακής πολιτιστικής κατανάλωσης δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη τάση για διαδικτυακές αγορές πολιτιστικών αγαθών.18 Ο μετασχηματισμός της αλυσίδας αξιών εντός των ΠΔΒ δημιουργεί επίσης νέες προκλήσεις για τους εργαζόμενους στον πολιτισμό και τους καλλιτέχνες, σε ό,τι αφορά τη δίκαιη αμοιβή τους. Όπως επισημαίνει η μελέτη που ανατέθηκε από το Ευρωκοινοβούλιο:
"Τα κράτη-μέλη δεν επιτάχυναν για να πετύχουν την αποτελεσματική ενσωμάτωση σε εθνικό επίπεδο της Οδηγίας της ΕΕ για την πνευματική ιδιοκτησία. Οι υπηρεσίες υποστήριξης και βοήθειας για ζητήματα διανοητικής ιδιοκτησίας συχνά δεν διαθέτουν επαρκή γνώση των ΠΔΒ για να παράσχουν επαρκείς υπηρεσίες υποστήριξης σχεδιασμένες για τις ανάγκες των ΠΔΒ. Επιπλέον, η χρήση των αλγορίθμων εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά αδιαφανής –ιδιαίτερα στις μεγάλες, παγκόσμιες ψηφιακές πλατφόρμες–, κάτι που μειώνει ακόμα περισσότερο τη δυναμική κέρδους για πολλούς φορείς ΠΔΒ στην Ευρώπη. Η δίκαιη πληρωμή ψηφιακής πολιτιστικής δημιουργίας έχει πολύ δρόμο ακόμα να διανύσει μέχρι να γίνει πραγματικότητα. Πολλοί φορείς ΠΔΒ στην ΕΕ δεν διαθέτουν τις κατάλληλες ψηφιακές δεξιότητες, ενώ δεν έχουν νόμιμα δικαιώματα πρόσβασης σε σχετική εκπαίδευση (λόγω των ειδικών εργασιακών συνθηκών και/ή συμβολαίων τους)" (IDEA Consult κ.ά., 2021: 67).
Η απουσία δεξιοτήτων εντός των οργανισμών ή της δυνατότητάς τους να τις αναπτύξουν αποτελεί σημαντικό πρόβλημα και κινδυνεύει να δημιουργήσει ένα νέο "ψηφιακό χάσμα". Η έκθεση του Δικτύου Ευρωπαϊκών Οργανισμών Μουσείων (NEMO), για παράδειγμα, επισήμανε σαφώς αυτό τον κίνδυνο:
"Τα μεγάλα μουσεία με περισσότερους από 100 υπαλλήλους δείχνουν μια χαμηλή (9%) ανάγκη λήψης στήριξης για ψηφιακή μετάβαση. Τα μικρού και μεσαίου μεγέθους μουσεία εκφράζουν περίπου την ίδια ανάγκη (37% και 39%, αντίστοιχα)" (NEMO, 2021: 18).
Όπως επισημάνθηκε παραπάνω, ο ψηφιακός μετασχηματισμός επηρεάζει τους διάφορους επιμέρους τομείς με πολύ διαφορετικούς τρόπους και για αυτούς που είναι οι πιο εξαρτημένοι από τη φυσική παροχή, πέρα από τα ζητήματα που σχετίζονται με τα έσοδα, ένας βάσιμος κίνδυνος είναι μια κάμψη στην καμπύλη του πολιτιστικού τοπίου. Όπως αναφέρει η έκθεση του IETM (Διεθνές Δίκτυο για τις Σύγχρονες Παραστατικές Τέχνες): "Υπάρχουν παραστάσεις που δεν θα εμφανιστούν ποτέ στο ίντερνετ λόγω του είδους και της φύσης τους, του τρόπου αλληλεπίδρασής τους με το κοινό…" (Polivtseva, 2020: 5).
Πέρα από αυτά τα σημαντικά ζητήματα, φαίνεται να απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τη συζήτηση ερωτήματα για το πώς αυτή η αυξημένη ψηφιακή δραστηριότητα εμπλέκει τις ΠΔΒ (και ιδιαίτερα τους καλλιτεχνικούς οργανισμούς με μεγάλη δημόσια παρουσία) στο ευρύτερο τοπίο των ΜΜΕ. Οι καλλιτεχνικοί οργανισμοί που αναμεταδίδουν περιεχόμενο εδώ και πάνω από έναν χρόνο, και θα συνεχίσουν να το κάνουν, γίνονται σταδιακά κατά κάποιον τρόπο μιντιακοί οργανισμοί. Παίρνοντας την ιδέα του Yochai Benkler για μια "υβριδική οικολογία μέσων", οι Henry Jenkins και Mark Deuze είχαν ήδη από το 2008 επισημάνει ότι μέσα σε αυτήν, "εμπορικοί, ερασιτεχνικοί, κρατικοί, μη κερδοσκοπικοί, εκπαιδευτικοί, ακτιβιστικοί και άλλοι φορείς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με όλο και πιο σύνθετους τρόπους. Καθεμία από αυτές τις ομάδες έχει τη δυναμική παραγωγής και διανομής περιεχομένου και καθεμία από αυτές τις ομάδες μεταμορφώνεται από τη νέα της δυναμική και τις ευθύνες σε αυτή την αναδυόμενη οικολογία μέσων" (Jenkins & Deuze, 2008: 4).
Τα ψηφιακά μέσα θέτουν υπό αμφισβήτηση τις παλαιότερες αντιλήψεις κοινωνικής και πολιτικής συμμετοχής και διαμεσολάβησης. Όπως αναφέρει η έκθεση "Διαδικτυακή συμμετοχή στον πολιτισμό και την πολιτική: Προς πιο δημοκρατικές κοινωνίες;"19 του Συμβουλίου της Ευρώπης:
"Τόσο στους πολιτιστικούς όσο και στους πολιτικούς διαδικτυακούς χώρους, τα όρια μεταξύ καταναλωτή και παραγωγού είναι δυσδιάκριτα, οι ρόλοι των παραδοσιακών ρυθμιστών και θεσμών έχουν μεταβληθεί, ενώ έχουν αναδυθεί νέοι τύποι ατομικών και συλλογικών μορφών δράσης" (Council of Europe, 2018: 35).
Το σημαντικό είναι ότι αυτή η οικολογία είναι επίσης μια οικολογία κοινού, κάτι που θα έπρεπε να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τις ΠΔΒ. Όπως επισήμαινε η Sonia Livingstone το 2013, "ενώ κάποτε οι άνθρωποι έμπαιναν και έβγαιναν από τη συνθήκη του θεατή, χρησιμοποιούσαν τα μέσα για συγκεκριμένους σκοπούς και μετά έκαναν κάτι άλλο […] στη σημερινή εποχή συνεχούς εμβύθισης στα μέσα είμαστε πλέον διαρκώς και αναπόδραστα θεατές την ίδια στιγμή που είμαστε καταναλωτές, συγγενείς, εργαζόμενοι και […] πολίτες και κοινό" (Livingstone, 2013: 22).
Μέσα σε αυτή την εξελισσόμενη οικολογία, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι οι πολιτιστικοί οργανισμοί με μεγάλη δημόσια παρουσία βρίσκονται τώρα σε ένα κομβικό σημείο, καθώς συνδέουν την πολιτιστική παραγωγή και κατανάλωση, παρεμβαίνουν σε κοινωνικές και πολιτικές συζητήσεις, παρέχουν τόσο ενημέρωση όσο και ψυχαγωγία, καθοδηγούν τον σχηματισμό κοινοτήτων και αποτελούν πηγές στήριξης κοινωνικών ομάδων, ενώ διευκολύνουν τη ροή ιδεών από το ένα πεδίο στο άλλο (π.χ. από τις τέχνες στην επιστημονική έρευνα και την εκπαίδευση, ή αντίστροφα). Καταλαμβάνουν αυτή τη θέση τόσο ως μιντιακοί οργανισμοί (οργανισμοί ψηφιακής αναμετάδοσης που έχουν ισχυρές συνδέσεις με συνδρομητές, υποστηρικτές, φίλους, καταναλωτές πολιτισμού) όσο και ως τρόπον τινά διαμεσολαβητές πολιτισμού, συγκεντρώνοντας τις διαφορετικές βάσεις γνώσεων και τις φιλοδοξίες καλλιτεχνών, επιμελητών, ερευνητών, εκείνων που χαράζουν πολιτικές, τεχνικών που εργάζονται στον πολιτισμό, κοινοτήτων και καταναλωτών. Σε αυτή τη διαδικασία, παρότι οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν παίξει έναν σημαντικό ρόλο διευκόλυνσης, είναι ουσιαστικό να μην ξεχνάμε ότι μιλάμε πρωτίστως για ένα πολιτιστικό φαινόμενο: μια μετατόπιση στην κατευθυντικότητα της παραγωγής και κατανάλωσης των μίντια, μια αποσάθρωση παραδοσιακών κέντρων πληροφοριακής αυθεντίας και μια ανάδυση νέων τρόπων θέσπισης κοινών και αντι-κοινών.
Κατά τη γνώμη μου, αυτή είναι ίσως η πιο σημαντική δυναμική σε ό,τι αποκαλούμε ψηφιακή μετάβαση (ένας όρος που προτεραιοποιεί την τεχνολογική διάσταση). Αν και έχει οδηγήσει σε μια άνευ προηγουμένου συγκέντρωση εξουσίας, έχει επίσης δώσει τη δυνατότητα σε οργανισμούς που είχαν συσσωρευμένο κοινωνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο –και οι καλλιτεχνικοί οργανισμοί είναι σίγουρα τέτοιοι– να είναι ενεργοί με νέους τρόπους σε αυτή την τόσο περίπλοκη δημόσια σφαίρα. Πρόκειται για μια αχανή προς διερεύνηση περιοχή και τη θίγω εδώ μόνο για να υποστηρίξω ότι η κατανόηση αυτής της ψηφιακής δημόσιας σφαίρας και η θέση των ΠΔΒ εντός της οικολογίας των μέσων, η οποία την έχει διαμορφώσει τόσο βαθιά, απαιτεί ένα ευρύ φάσμα γνώσεων και εξειδίκευσης, μεταξύ άλλων και με έρευνα στο κοινό και στα μέσα από τους επαγγελματίες στον πολιτισμό, τους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών, τους πανεπιστημιακούς και τους ειδικούς χάραξης πολιτικών. Απαιτεί επίσης την εκπαίδευση των επαγγελματιών στον πολιτισμό, όχι μόνο στη χρήση ψηφιακών εργαλείων και πλατφορμών, αλλά και στην κατανόηση του ρόλου τους στο μιντιακό τοπίο και στο πώς αυτό επηρεάζει το γύρω περιβάλλον τους, τους καλλιτέχνες και τους θεατές για παράδειγμα. Με άλλα λόγια, η ψηφιακή μετάβαση απαιτεί να πάμε πολύ παραπέρα από τα νέα μοντέλα παραγωγής, διάδοσης, διαχείρισης δικαιωμάτων και χρηματικής αποτίμησης. Όπως υπογραμμίζει η προαναφερθείσα έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι ελπίδες και οι προσμονές για το νέο ψηφιακό περιβάλλον αποκαλύπτουν εξίσου ευκαιρίες και προκλήσεις (Council of Europe, 2018: 37-38). Οι πτυχές αυτές γίνονται όλο και πιο σημαντικές, καθώς –όπως εκφράζεται στις περισσότερες προτάσεις για πολιτικές– ο πολιτισμός έχει να παίξει έναν κεντρικό ρόλο στη διάχυση αξιών, όπως είναι η διαφορετικότητα, η ισότητα, η βιωσιμότητα και η καινοτομία, γεγονός το οποίο με φέρνει στην τρίτη περιοχή που θα ήθελα να πραγματευτώ.
Ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τον τομέα
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές (Μάιος 2021) η πορτογαλική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ οργανώνει μια διάσκεψη με θέμα "Πολιτισμός, Συνοχή και Κοινωνικός Αντίκτυπος". Οι τίτλοι των πάνελ συνοψίζουν σχεδόν τέλεια τις βασικές περιοχές στις οποίες προτείνεται ότι θα πρέπει οι ΠΔΒ να εμπλακούν πιο βαθιά και συστηματικά: Πολιτισμός, ψυχική υγεία και ευημερία· Πολιτισμός, κοινωνική συνοχή και εδαφική επικράτεια· Πολιτισμός και περιβαλλοντική βιωσιμότητα· πολιτισμός και έμφυλη ισότητα· Ατζέντα 2030 και στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης. Θα προσέθετα "πολιτισμός και καινοτομία", "πολιτισμός και εκπαίδευση", ενώ θα εμπλούτιζα την "έμφυλη ισότητα" με τη "φυλετική ισότητα" και την καταπολέμηση των διακρίσεων εις βάρος των ΑμεΑ, για τη συμπλήρωση της εικόνας. Πολλά από αυτά είναι μακροχρόνιες προτεραιότητες και πολλοί πολιτιστικοί οργανισμού έχουν φυσικά δραστηριοποιηθεί σε αυτά τα πεδία εδώ και κάποια χρόνια. Η Νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Πολιτισμό (2018) αναφέρει ήδη την εκπαίδευση, την κοινωνική συνοχή, την ευημερία, τη βιωσιμότητα και την καινοτομία, για παράδειγμα. Η ιδέα ότι οι επιτυχημένες πολιτικές θα πρέπει να μετριούνται όχι μόνο με όρους ΑΕΠ, ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας ή απασχόλησης, αλλά επίσης "ευημερίας", είναι ήδη αρκετά εδραιωμένη και παρακολουθείται με τη χρήση μιας σειράς μηχανισμών, όπως είναι οι Δείκτες Ποιότητας Ζωής της Eurostat, η Έρευνα Ευημερίας του ΟΟΣΑ, ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, ή άλλες προσεγγίσεις, όπως η "Αξιολόγηση Βιώσιμης Οικονομικής Ανάπτυξης" της Boston Consulting Group. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον και σημαντικό να επισημάνουμε ότι ο "πολιτισμός" δεν συνιστά ανεξάρτητη διάσταση σε καμία από αυτές τις μεθοδολογίες.20 Ούτε επίσης ο "πολιτισμός" είναι ένας από τους 17 στόχους βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ, οι οποίοι προκύπτουν ως ένα καθολικά αποδεκτό πλαίσιο πολιτικών για τη βιωσιμότητα, μια απουσία που δεν πέρασε απαρατήρητη από τον πολιτιστικό τομέα.
Αυτό μου φαίνεται πως δημιουργεί μια παράδοξη κατάσταση. Από τη μία, ο πολιτισμός δεν είναι μια θεμελιώδης διάσταση για την αξιολόγηση της ευημερίας ή ένας από τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ από την άλλη οι πολιτιστικές πολιτικές και οι προτάσεις πολιτικών επιβεβαιώνουν τη σύνδεσή του και με τις έξι πολιτικές προτεραιότητες της ΕΕ στην τρέχουσα περίοδο και τονίζουν τον ρόλο του στην προαγωγή της κοινωνικής ευημερίας. Οι πολιτιστικοί οργανισμοί έχουν επίσης κάνει λόγο για αυτό τον ρόλο. Για παράδειγμα, η διακήρυξη A Cultural Deal for Europe (Μια πολιτιστική συμφωνία για την Ευρώπη) ξεκινά επιβεβαιώνοντας ότι:
"Ο πολιτισμός είναι αυτό που μας ενώνει. Βρίσκεται στη βάση του ευρωπαϊκού σχεδίου και αποτελεί καταλύτη για το μέλλον της Ευρώπης. Ο πολιτισμός φέρει τεράστια εγγενή αξία και συνεισφέρει σημαντικά στην οικονομία. Ο πολιτισμός υπήρξε ανέκαθεν 'κοινωνική συγκολλητική ουσία' και ζωντανός πόρος, ικανός να θεραπεύσει πληγές σε εποχές κρίσης".
Ωστόσο, χρειάζεται να κατανοήσει κανείς τι συνεπάγεται αυτή η θεραπεία, ίσως να αμφισβητήσει ορισμένες παραδοχές στις οποίες βασίζεται αυτός ο ισχυρισμός και, τέλος, να αναρωτηθεί επίσης τι θα μπορούσε να παραμεριστεί σε αυτή τη συνάρθρωση της πολιτιστικής πρακτικής με τον "πραγματικό κόσμο".
Το 2020 ήταν μια χρονιά κατά την οποία οι κοινωνία έφερε τον πολιτιστικό τομέα αντιμέτωπο με διάφορα θέματα: το περιβάλλον, το κίνημα Black Lives Matter, η επιστροφή έργων τέχνης που αποσπάστηκαν επί αποικιοκρατίας και η έμφυλη ισότητα είναι κάποια παραδείγματα, όπως επίσης οι εργασιακές σχέσεις στον ίδιο τον τομέα. Επιπλέον, με την ανάγκη για αλληλεγγύη που δημιούργησε η πανδημία, πολλοί επαγγελματίες στον πολιτισμό επαναξιολόγησαν τη σημασία της εμπλοκής τους στις κοινότητες που είναι οργανικά συνδεδεμένες με αυτούς σε σύγκριση με τον ρόλο τους ως πόλοι έλξης, για παράδειγμα. Η αναζήτηση κατανόησης της σχέσης μεταξύ του "καλλιτεχνικού κόσμου" και του "πραγματικού κόσμου" έχει μια μακρά και συναρπαστική ιστορία.21 Για παράδειγμα, η ιστορική πρωτοπορία, η οποία εκκολάφθηκε μέσα από τα συγκλονιστικά βιώματα των χαρακωμάτων του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, αγωνίστηκε για την εξάλειψη του χάσματος μεταξύ τέχνης και ζωής επειδή ήθελε να καταλύσει τη συμβολική και εννοιολογική τάξη που συντηρούσε έναν κόσμο αδικίας και καταστροφής: η ζωή θα έπρεπε να γίνει περισσότερο σαν την τέχνη, με την ικανότητά της για ριζοσπαστική φαντασία, μια επιθυμία που χαρακτήρισε επίσης πολλές από τις πολιτικές του Μάη του ’68. Παρομοίως, υπάρχει μια πλούσια ιστορία θεσμικής κριτικής που επιχειρεί να αποκαλύψει πώς ο καλλιτεχνικός κόσμος μπορεί να λειτουργήσει ως βιτρίνα απόσπασης της προσοχής από την εκμεταλλευτική γραμμή παραγωγής του καπιταλισμού,22 καθώς και πολλά συναρπαστικά δείγματα επιμελητικής δουλειάς που επιχειρούν επανορθώσεις των κοινωνικών ανισοτήτων οι οποίες διέπουν τον ίδιο τον καλλιτεχνικό κόσμο.23 Πρόσφατα, ο Peter Weibel έγραψε σχετικά με τη σύνδεση μεταξύ πολιτικού ακτιβισμού και καλλιτεχνικής πρακτικής σε ό,τι αφορά τον "παραλληλισμό μεταξύ των επιτελεστικών, διαδραστικών και συμμετοχικών καλλιτεχνικών μορφών με τον παγκόσμιο ακτιβισμό" (Weibel, 2015: 25), καταλήγοντας ότι "μόνο οι περφόρμερς στη δημόσια σφαίρα του δρόμου, ανώνυμα και χωρίς θεσμική πρόσκληση, εκκολάπτονται στον ακτιβισμό με στόχο να επιλύσουν κοινωνικά παρά καλλιτεχνικά προβλήματα" (ό.π.: 60). Έτσι, δεδομένης της σημασίας του πολιτισμού για την κοινωνική συνοχή και την ευημερία, μήπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιστρατεύει τον "αρτιβισμό" ως κατευθυντήρια αρχή για την πολιτιστική εργασία; Μάλλον όχι. Ένα "Νέο Ευρωπαϊκό Cabaret Voltaire" δεν θα είχε ιδιαίτερο μέλλον, σε αντίθεση με το Νέο Ευρωπαϊκό Μπάουχαους. Αν τα ζητήματα αυτά μοιάζουν πολύ απομακρυσμένα από τη χάραξη πολιτικής, δεν είναι στην πραγματικότητα και θα ήθελα να θίξω δύο θέματα που καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα του "νέου κοινωνικού συμβολαίου" για τον πολιτισμό.
Οι δύο σημασίες του όρου "πολιτισμός" και οι επιπτώσεις τους
Το πρώτο είναι η ανάγκη για εννοιολογική σαφήνεια και μοριακή ανάλυση. Ο Ρέιμοντ Γουίλιαμς, συζητώντας τις καταβολές και τη χρήση της αγγλικής λέξης culture, προσδιορίζει τρεις σημασίες, οι δύο από τις οποίες είναι ξανά σημαντικές σε αυτή την κρίσιμη ώρα για τον πολιτιστικό τομέα: ο πολιτισμός ως "ιδιαίτερος τρόπος ζωής" (που στα ελληνικά περιγράφεται επίσης, ή κυρίως, με τον όρο κουλτούρα) και ο πολιτισμός ως "τα έργα και οι πρακτικές της διανοητικής, και ιδιαίτερα της καλλιτεχνικής, δραστηριότητας" (Williams, 1985: 90). Και καταλήγει: "Αυτές οι παραλλαγές, οποιουδήποτε είδους, περιλαμβάνουν απαραιτήτως εναλλακτικές απόψεις για τις δραστηριότητες, τις σχέσεις και τις διαδικασίες που υποδεικνύει αυτή η πολύπλοκη λέξη. Η πολυπλοκότητα, δηλαδή, δεν έγκειται τελικά στην ίδια τη λέξη, αλλά στα προβλήματα που υποδεικνύουν αξιοσημείωτα οι παραλλαγές της χρήσης της" (ό.π.: 92), κάτι που ισχύει ακόμη και όταν οι όροι είναι διαφορετικοί, όπως στα ελληνικά. Ο πολιτισμός μπορεί όντως, με την πρώτη σημασία, να είναι μια "κοινωνική συγκολλητική ουσία", και αυτή η σύλληψη μπορεί να υποκρύπτει πολιτικές προτεραιότητες, όπως είναι ο πολυσυζητημένος ευρωπαϊκός τρόπος ζωής, αλλά η κόλλα, όταν χρησιμοποιείται σωστά, είναι αόρατη. Μιλώντας με σαφήνεια για τις πολιτιστικές δραστηριότητες, είναι ο μόνος τρόπος να διασφαλίσουμε ότι αυτή η εγκάρσια διάσταση δεν έχει ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του τομέα. Για τον σκοπό της εκπόνησης μιας πολιτιστικής πολιτικής, ο δεύτερος ορισμός του Williams είναι αυτός που θα πρέπει να έχουμε κατά νου, σε μια μορφή που να σχετίζεται με το σημερινό πλαίσιο. Γι’ αυτό τον λόγο υπογραμμίζω την ανάγκη για έναν πολύ υψηλότερο βαθμό μοριακής ανάλυσης κατά την προσέγγισή μας στον πολιτιστικό τομέα, αλλά επίσης μια πιο περιεκτική κατανόηση των στοιχείων που τον απαρτίζουν. Επιπλέον, όπως γράφουν οι συγγραφείς της εξαιρετικής έκθεσης του 2016, "Κατανοώντας την αξία των τεχνών και του πολιτισμού", "χρειαζόμαστε μια 'πολυτροπική' κατανόηση της συμμετοχής στις τέχνες. Παρουσία σε διάφορους χώρους εκτός σπιτιού, προσωπική δημιουργία και ερμηνεία σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους, καθώς και αυξημένη συμμετοχή μέσω των ηλεκτρονικών μέσων […]" και επίσης "η εξελισσόμενη οικολογία της εμπορικής, ερασιτεχνικής, διαδραστικής και επιδοτούμενης συμμετοχής χρειάζεται να γίνει καλύτερα κατανοητή και να θεωρείται εμπλουτιστική και όχι ανταγωνιστική" (Crossick & Kaszynska, 2016: 29).
Αυτή η λεπτομερής προσέγγιση για να είναι επωφελής σε επίπεδο χάραξης πολιτικής, θα πρέπει να κατευθύνει μια ριζοσπαστική αναθεώρηση των μεθοδολογιών συλλογής δεδομένων στην Ευρώπη, ενημερώνοντας την κατανόησή μας για το πολιτιστικό πεδίο με τα τελευταία δεδομένα, και ιδανικά να περιλαμβάνει τόσο ποιοτική όσο και ποσοτική έρευνα σε μια τακτική και συστηματικά βάση. Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι η κατανόησή μας για τον πολιτιστικό τομέα διαμορφώνεται κατεξοχήν από εις βάθος αναλύσεις που διεξάγονται σε έναν μικρό αριθμό (των πλουσιότερων) κρατών-μελών της ΕΕ. Θα ήταν ουσιαστικό να έχουμε διευρυμένη έρευνα αυτού του νέου είδους σε όλη την έκταση της Ένωσης. Ο πολιτισμός είναι πράγματι ένα πολύπλοκο οικοσύστημα και τα διάφορα συστατικά μέρη του χρειάζονται εξειδικευμένη προσοχή για να ευδοκιμήσουν.
Εγκάρσιος πολιτισμός
Συνεχίζοντας σε αυτή την κατεύθυνση, κατά δεύτερον, θα πρέπει να θυμηθούμε ότι ο "πολιτισμός" με την πρώτη σημασία που όρισε ο Γουίλιαμς (αυτήν της κουλτούρας) είναι ένας περιγραφικός όρος, ενώ με τη δεύτερη σημασία καλείται να επιδράσει ενεργά σε τρόπους ζωής σύμφωνα με πολιτικούς στόχους. Πρέπει, επομένως, να αναρωτηθούμε ακριβώς ποια είδη πολιτιστικών πρακτικών και προσεγγίσεων και ποιοι τομείς βοηθούν στην επίτευξη ευρύτερων κοινωνικών πολιτικών, καθώς και τι είδους αποτελεσματικότητα είναι αυτή. Είναι ίσως σχετικά εύκολο να κατανοήσουμε κάποιες πολιτικές προτεραιότητες, όπως την υποστήριξη της κατεύθυνσης για μηδενικές εκπομπές στην Ευρώπη, για την ευθυγράμμιση με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Εδώ, οι ΠΔΒ μπορούν να εργαστούν συγκροτημένα για τον εκμηδενισμό της περιβαλλοντικής επίπτωσης των μοντέλων παραγωγής και διανομής τους. Αυτό ήδη αποκτά δυναμική σε πολλούς επιμέρους τομείς, όπως στις παραστατικές τέχνες, στις εικαστικές τέχνες και στη βιομηχανία της μόδας, αν και υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος μπροστά.24 Πώς όμως εναρμονίζει κανείς όλα τα ευρωπαϊκά κράτη σε αυτό το επίπεδο, λαμβάνοντας υπόψη ότι η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για την πολιτιστική παραγωγή είναι ένα μικρό κλάσμα του συνολικού προϋπολογισμού και ότι οι εθνικές πολιτιστικές πρωτοβουλίες καθορίζονται τοπικά; Ο ευρωπαϊκός νόμος για το κλίμα δεσμεύει τα κράτη-μέλη να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για να καταστούν κλιματικά ουδέτερα, αλλά η υποχρέωση για ανάληψη κλιματικής δράσης από τους πολιτιστικούς τομείς όλων των κρατών ως προϋπόθεση για οικονομική ή άλλου είδους στήριξη θα απαιτούσε πολύ πιο παρεμβατική χρήση των αρμοδιοτήτων που παρέχει η Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα αφορά τη διατομεακή συνεργασία τεχνών και επιστημονικής ή τεχνολογικής έρευνας. Υπάρχουν πολλές αξιόλογες πρωτοβουλίες σε αυτό το πεδίο (disclaimer: Συμμετέχω σε ορισμένες από αυτές). Το γεγονός ότι υπάρχουν δυνατότητες για την παραγωγή δυναμικού καλλιτεχνικού έργου μέσα από τέτοιες συνεργασίες έχει καταστεί σαφές εδώ και αρκετές δεκαετίες, από τα προγράμματα οργανισμών όπως η Ars Electronica. Μαζί με άλλους χρηματοδοτικούς μηχανισμούς, ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το STARTS, παρέχει οικονομικούς πόρους για πρότζεκτ σε αυτό το πεδίο, γεγονός που έχει αναμφίβολα συμβάλει στην πρόσφατη ανάπτυξή του. Ωστόσο, απέχουμε ακόμα αρκετά από την κατανόηση τόσο των μεθοδολογιών στις συνεργασίες τεχνών και επιστημών όσο και της πραγματικής συμβολής των τεχνών στις επιστήμες, πέρα από τη δημιουργία πρωτοτύπων, τις δοκιμές και την επικοινωνία. Η ροή στην αντίθετη κατεύθυνση είναι πολύ πιο σαφής, καθώς εδώ και δεκαετίες οι καλλιτέχνες έχουν υιοθετήσει τεχνολογίες, υλικά και δεδομένα στην παραγωγή έργων, που ενσωματώνουν επιστημονική κατανόηση του κόσμου. Παρόλα αυτά, κανείς δεν θα θεωρούσε ότι η επιστήμη αξίζει την υποστήριξη του κράτους επειδή εμπνέει τους καλλιτέχνες. Ίσως αυτό το παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ τέχνης και επιστήμης υποδηλώνει τον κίνδυνο σύγχυσης μεταξύ μέσων και σκοπών.
Πολιτισμός και ευημερία
Όταν εξετάζουμε τη συμβολή των ΠΔΒ στην κοινωνική συνοχή ή στην ευημερία, εισερχόμαστε στην καρδιά ενός περίπλοκου ζητήματος, όπου η ολίσθηση πίσω-μπρος ανάμεσα στις δύο σημασίες του "πολιτισμού" αποτελεί έναν διαρκή κίνδυνο. Με την πρώτη έννοια, το δικαίωμα των μεμονωμένων ατόμων να συμμετέχουν και να συνεισφέρουν στον "πολιτισμό" είναι με σαφήνεια καθορισμένο, ήδη από το 1966, στο Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα του ΟΗΕ (άρθρο 15 – 1α). Επόμενες συμβάσεις, όπως η Σύμβαση για την προστασία και την προώθηση της πολυμορφίας των πολιτιστικών εκφράσεων του ΟΗΕ, το 2005, όχι μόνο καλλιεργούν την ιδέα της πολυμορφίας, αλλά αξιολογούν τον πολιτισμό ως "ουσιώδη για την οικονομική ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς, μειώνοντας τις ανισότητες και επιτυγχάνοντας τους στόχους που τέθηκαν στην Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη". Εδώ είμαστε ήδη στην επικράτεια και της δεύτερης σημασίας του "πολιτισμού", δηλαδή των συγκεκριμένων δραστηριοτήτων που παράγουν πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες.
Με ποιον τρόπο ο πολιτισμός προωθεί συνολικά την κοινωνική συνοχή ή την ευημερία, και όχι αυτή συγκεκριμένων κοινοτήτων; Μέχρι ποιον βαθμό η ίδια η συνοχή είναι ένας λειτουργικός όρος για τη σημερινή, απίστευτα πολυεπίπεδη και πολυπαραγοντική κατανόηση των ταυτοτήτων, που οι πολιτιστικές παραγωγές είναι μονάχα ένα υποσύνολο στοιχείων τους; Αυτό που έχει πραγματικά σημασία, κατά τη γνώμη μου, είναι η ισχυρή προστασία, νομικά και στην πράξη, του δικαιώματος των ανθρώπων να παράγουν, να συμμετέχουν και να καταναλώνουν οτιδήποτε θέλουν. Η αναγνώριση και η εφαρμογή αυτού του δικαιώματος είναι ο θεμέλιος λίθος της κοινωνικής συνοχής γενικότερα. Τα πολιτιστικά αγαθά τείνουν να αποτελούν λειτουργικά στοιχεία για τη συνοχή συγκεκριμένων κοινοτήτων, κοινών και κοινωνιών και αυτές συχνά έχουν ανταγωνιστικές σχέσεις τόσο μεταξύ τους όσο ενίοτε και με πιο ευρείες ηγεμονικές εκφάνσεις εξουσίας.
Σε παρόμοιο πνεύμα, θα υποστήριζα ότι η απόδειξη των επιπτώσεων της τέχνης στην εκπαίδευση δεν θα πρέπει να αναζητηθεί σε δείκτες όπως η υψηλότερη επίδοση, αλλά στην έκθεση των νέων ανθρώπων σε εναλλακτικά φαντασιακά και σε μορφές δημιουργικότητας που αποκαλύπτουν την ικανότητά τους να φανταστούν: ένα έργο τέχνης μπορεί να είναι ένα μέσο για μια εμπλουτισμένη εκπαιδευτική εμπειρία, αλλά μια εμπλουτισμένη εκπαιδευτική εμπειρία δεν είναι ο στόχος του έργου τέχνης. Η σχέση της τέχνης με την υγεία και την πνευματική ευημερία, γύρω από την οποία απαιτείται σε κάθε περίπτωση περαιτέρω και πιο αναλυτική έρευνα, είναι ακόμα ένα σημαντικό και παρόμοιο ερώτημα. Πέρα από το προφανές γεγονός ότι η ενασχόληση με μια τέχνη που εκτιμά κανείς προσφέρει χαρά, υπάρχουν πράγματι πολλά παραδείγματα καλλιτεχνικών πρακτικών που υιοθετούνται εντός του ιατρικού και παραϊατρικού χώρου, τόσο από καλλιτέχνες όσο και από επαγγελματίες της υγείας. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, οι επιθυμητοί στόχοι είναι η εκπαίδευση και η υγεία. Η πολιτιστική πρακτική μπορεί σαφώς να είναι ένα μέσο ενίσχυσης αυτών των στόχων, αλλά οι πολιτικές θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να εστιάζουν στην προώθηση της εμπλοκής της εκπαίδευσης και της υγείας με τις ΠΔΒ, ενθαρρύνοντας την υιοθέτηση δημιουργικών εργαλείων και προσεγγίσεων από αυτούς τους χώρους και όχι να εργαλειοποιούν τον πολιτισμό. Αυτό θα επιτύγχανε τις επιθυμητές διατομεακές συνέργειες και θα δημιουργούσε επίσης θέσεις απασχόλησης χωρίς να διαστρεβλώνονται οι αντικειμενικοί στόχοι των επαγγελματιών των ΠΔΒ με έναν γενικευμένο τρόπο.
Μέσα και στόχοι
Αυτά ασφαλώς είναι εξαιρετικά περίπλοκα και συναρπαστικά ζητήματα, τα οποία δεν μπορώ να αναπτύξω εδώ διεξοδικά. Αυτό που με ανησυχεί είναι ότι δεν θα πρέπει να συγχέουμε τον ρόλο των καλλιτεχνικών και δημιουργικών πρακτικών σε μια σειρά μεμονωμένων και ευρύτερων κοινωνικών αποτελεσμάτων με τους λόγους για την υποστήριξή τους. Όταν υπάρχει χρηματοδότηση, η σύγχυση αυτή μπορεί να έχει ουσιαστικές επιπτώσεις στις αποφάσεις που λαμβάνουν οι καλλιτέχνες και οι δημιουργικοί φορείς. Παραθέτω ένα απόσπασμα από το εγχειρίδιο που δημοσίευσε ένας σημαντικός ευρωπαϊκός πολιτιστικός οργανισμός για να βοηθήσει τα μέλη του να αξιολογήσουν τις επιπτώσεις των πρότζεκτ τους στην ευημερία: "[…] εκπρόσωποι πολιτιστικών οργανισμών έχουν παραπονεθεί ότι αισθάνονται συχνά ανεπαρκείς να δικαιολογήσουν στους χρηματοδότες τους το κόστος τους, τις δραστηριότητές τους ή ακόμα και την ίδια την ύπαρξή τους, σε ό,τι αφορά την ποσοτικοποιημένη οικονομική ή κοινωνική ανταπόδοση των επενδύσεών τους. Αρκετά ξεκάθαρα, τα περισσότερα από αυτά τα αιτήματα δείχνουν ελάχιστη, αν όχι μηδαμινή, εκτίμηση για την τέχνη 'για την τέχνη'".25
Όμως, "η τέχνη για την τέχνη" έχει ήδη αποδομηθεί στην πράξη μέσα από τον κόσμο των τεχνών. Η ίδια η έκφραση θέτει μια αντίθεση ανάμεσα σε μια "άχρηστη", "ελιτίστικη" επιδίωξη και στην "πραγματική" κοινωνική αξία. Αν, ήδη εδώ και δεκαετίες, καλλιτέχνες δεν είχαν την περιέργεια να χρησιμοποιήσουν επιστημονικά δεδομένα ή να δοκιμάσουν νέα υλικά, αν χορευτές με αναπηρία δεν είχαν θελήσει να δημιουργήσουν εντυπωσιακές χορογραφίες, αν θεατρικοί σκηνοθέτες δεν είχαν νιώσει την ανάγκη να εργαστούν ενάντια στην πολιτική της αντιπροσώπευσης και να προωθήσουν έργα με περιθωριοποιημένες κοινότητες, αν επιμελητές δεν είχαν σκεφτεί επίπονα και σε βάθος για την αποαποικιοποίηση, δεν θα κάναμε καν αυτή τη συζήτηση σήμερα. Με άλλα λόγια, ο ρόλος των ΠΔΒ είναι να δημιουργούν αδιάκοπα και να πειραματίζονται, αναπόφευκτα μέσα από τις εντάσεις και τις δυναμικές του κόσμου τους. Για να κάνουμε σαφέστερο αυτό το σημείο: η δύναμη των πολιτιστικών και δημιουργικών πρακτικών δεν είναι πρωτίστως ότι επιλύουν κρίσιμα ζητήματα. Αντιθέτως, αυτή η εργασία μπορεί να εντοπίσει και να εκφράσει προβλήματα, αδικίες και ιδανικά, να τους δώσει μορφή και να κινητοποιήσει το πολιτικό φαντασιακό ακόμα και προτού αυτά τα ζητήματα αναγνωριστούν ευρύτερα ή σχηματοποιηθούν ως πολιτικές προτεραιότητες. Οι δημιουργικοί επαγγελματίες το κάνουν αυτό ως στρατευμένοι καλλιτέχνες, και όχι ως κοινωνικοί λειτουργοί ή υπεύθυνοι χάραξης πολιτικών. Αυτά που απαιτούνται είναι: ελευθερία έκφρασης, πρόσβαση στην ενημέρωση και την εκπαίδευση, και υλικές συνθήκες που να καθιστούν δυνατή αυτή την εργασία.
Ο ρόλος τους δεν μπορεί να είναι η διόρθωση των αδικιών του κόσμου. Και αυτό δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να λέμε ότι η δημιουργική εργασία τους δεν μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες κατανόησης ή ακόμα και κινητοποίησης κοινοτήτων και ατόμων που όντως αντιπαλεύουν την αδικία. Ούτε ότι το βίωμα της τέχνης δεν είναι παράγοντας ευημερίας. Όμως, είναι ενδιαφέρον να μελετήσουμε την "Αξιολόγηση Βιώσιμης Οικονομικής Ανάπτυξης" της Boston Consulting Group. Χρησιμοποιώντας αυτό τον σύνθετο υπολογισμό, η ευημερία αξιολογείται ως μια συνάρτηση εισοδηματικού επιπέδου, σταθερότητας και απασχόλησης, των δημόσιων επενδύσεων στα βασικά πεδία της εκπαίδευσης, της υγείας και των υποδομών, καθώς και της πρόσβασης σε αυτά, κοινωνικών πτυχών (ισότητα, διακυβέρνηση και κοινωνία των πολιτών) και του περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια, η ευημερία ενισχύεται (όταν υπάρχει) μέσα από έναν σκληρό πυρήνα πολιτικών προτεραιοτήτων, και όχι πρωτίστως μέσω της συμμετοχής στον πολιτισμό. Αναμφίβολα, θα ήταν βολικό αν ο πολιτισμός μπορούσε να αμβλύνει αυτά τα προβλήματα, εξαλείφοντας την ανάγκη ανατροπής πολιτικών της αγοράς ή βελτίωσης της διακυβέρνησης, αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει.
Το όραμα μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας
Οπότε, θα πρέπει κανείς να αναμένει από τις ΠΔΒ να "βοηθήσουν στη διαμόρφωση γενναίων και τολμηρών δημόσιων λύσεων που να στηρίζονται σε μακροχρόνιες προοπτικές περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και κοινωνικής ανθεκτικότητας" (Macfarland, Agace & Hayes, 2020: 13); Μια πολιτιστική πολιτική θα πρέπει να ορίσει το πλαίσιο του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο λειτουργούν οι ΠΔΒ, αλλά στο επίπεδο της πολιτικής και όχι του περιεχομένου. Για παράδειγμα: ένταξη των ΠΔΒ σε πολιτικές που σχετίζονται με την κλιματική ουδετερότητα· διασφάλιση ότι εντός του τομέα εξαλείφονται μορφές διαρθρωτικών διακρίσεων, με βάση το φύλο, τη σεξουαλική προτίμηση, τη φυλή ή την αναπηρία· ανάπτυξη και προώθηση νέων εργασιακών σχέσεων ή δικτύων κοινωνικής προστασίας. Αυτά θα μπορούσαν να είναι όλα παράγοντες για τη χρηματοδότηση, χωρίς να προσδιορίζεται ο λόγος ύπαρξης των ΠΔΒ. Παρομοίως, είναι καλό ότι δεν ασχολούμαστε πλέον μόνο με τα δευτερεύοντα οικονομικά οφέλη του πολιτισμού για να περιλάβουμε και άλλες διαστάσεις αξιολόγησης. Ο κίνδυνος έγκειται στην προσπάθεια ενσωμάτωσης αυτών των αξιών στην παλιά νοοτροπία αποτίμησης. Υπάρχει μια ανάγκη ανάπτυξης νέων πλαισίων που να αντανακλούν την τρέχουσα οικολογία πολιτιστικής δημιουργίας, συμμετοχής και κατανάλωσης, αλλά πρωτίστως προσανατολισμένων σε βαθύτερη κατανόηση και ποιοτική αποτίμηση. Όπως σημειώνουν οι συντάκτες της έκθεσης του Arts and Humanities Research Council:
"Η κατανόηση των ανθρώπινων εμπειριών των τεχνών και του πολιτισμού απαιτεί αναλύσεις πολλαπλών κριτηρίων και ένα φάσμα προσεγγίσεων, προκειμένου να καλυφθούν το βάθος και το εύρος της έρευνας. Μια τέτοια αποτίμηση συχνά δεν θα έπρεπε να υπόκειται σε λογοδοσία, η οποία συνήθως χρειάζεται πηχυαία αποτελέσματα, μεμονωμένες μετρήσεις και σταθμισμένα μεγέθη. Για αυτό είναι σημαντικό η αποτίμηση να μην θεωρείται ότι πραγματοποιείται πρωτίστως για σκοπούς λογοδοσίας ή υπεράσπισης" (Crossick & Kaszynska, 2016: 10).26
Επιπλέον, η διαδικασία καθορισμού της πολιτιστικής αξίας χρειάζεται να είναι και η ίδια πολύ περισσότερο συμπεριληπτική. Όπως το θέτει η Eleonor Belfiore:
"Ποιανών οι ιδέες περί 'πολιτιστικής αξίας' καθοδηγούν τις αποφάσεις για επένδυση και χρηματοδότηση πάνω στη βάση της κοινωφέλειας; Και μπορεί η διαδικασία, μέσω της οποίας εξασκείται η πολιτιστική εξουσία σε αυτή τη διεργασία λήψης αποφάσεων, να γίνει γνήσια δημοκρατική και υπόλογη; Ποια είναι η ευθύνη της κρατικής πολιτικής προς αυτούς που εμφανίζονται ως 'χαμένοι' σε αυτούς τους αγώνες για επικύρωση της πολιτιστικής τους αξίας;" (Belfiore, 2020: 394).
Η ιδέα της "τέχνης για την τέχνη" έχει ήδη επανεξεταστεί από ένα σημαντικό μέρος του ίδιου του καλλιτεχνικού κόσμου, ως αποτέλεσμα ευρύτερων πολιτικών δυναμικών στις οποίες συχνά συντονίζονται οι καλλιτέχνες. Από την άλλη, η συχνά επισειόμενη κατηγορία του ελιτισμού μπορεί να καταστεί εξαιρετικά επικίνδυνη: μια κυνική καταστολή της κριτικής σκέψης μεταμφιεσμένη με τον μανδύα μιας ανιδιοτελούς ανησυχίας για δημοκρατική προσβασιμότητα. Σαφώς, κανένα δημιουργικό έργο δεν είναι καλό απλώς και μόνο επειδή είναι εσωτεριστικό, όμως οι πρωτότυπες ιδέες και πρακτικές που αναπλαισιώνουν την κατανόησή μας για τον κόσμο είναι, εξ ορισμού, περιορισμένης απήχησης. Εάν, τονίζοντας τη σημασία της ευημερίας, αποσκοπούμε σε κάτι περισσότερο από το να είμαστε απλώς ευτυχισμένοι με ό,τι έχουμε ή να τα καταφέρνουμε καλά παρά τα εμπόδια που ορθώνονται μπροστά μας και, αντιθέτως, επιβεβαιώνουμε ότι η ευημερία θα προκύψει από μια μάχη ενάντια στην ανισότητα και την αδικία, τότε πρέπει πρώτα από όλα να τις εντοπίσουμε σε όλες τις μορφές τους και να καλλιεργήσουμε μια ριζοσπαστική φαντασία που να μας επιτρέπει να δούμε πέρα από αυτό που εμφανίζεται ως δεύτερη φύση. Οι πολιτικές θα εστιάσουν στον πολιτισμό ως ένα στοιχείο ανάπτυξης ή έναν παράγοντα ευημερίας, αλλά το δημιουργικό έργο, μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο που εγγυάται δημοκρατική πρόσβαση, αξίζει να υποστηριχτεί με τους δικούς του όρους.
*Ο Χρήστος Καρράς είναι Εκτελεστικός Διευθυντής της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, και ανεξάρτητος ερευνητής. Οι απόψεις που εκφράζονται στο κείμενο είναι προσωπικές.
Μετάφραση από τα αγγλικά: Βασίλης Δουβίτσας
Παραπομπές
1. Support to mitigate Unemployment Risks in an Emergency.
2. Recovery and Resilience Facility.
3. "A New European Agenda for Culture – SWD (2018) 267 final | Culture and Creativity".
4. New Green Deal, Digital Single Market regulation, Smart Specialization strategy, "Shaping Europe’s Digital Future," New European Bauhaus.
5. Βλ. Ernst & Young, 2021: 50 για παράδειγμα.
6. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32013R1295&from=EN#d1e527-221-1, Article 2, Definitions.
7. Για να είμαι δίκαιος, υπάρχουν εξειδικευμένες πολιτικές για τον οπτικοακουστικό τομέα και επίσης, όλο και περισσότερο, για τη μουσική, αλλά νομίζω πως το επιχείρημα στην ουσία του είναι βάσιμο.
8. Βλ. επίσης DISCE, 2020: 4-5.
9. Βλ. "Ein Drittel der freien Musiker Berlins gibt den Beruf auf," χ.χ., για μια γερμανική προοπτική στο συγκεκριμένο ζήτημα.
10. "A Cultural Deal for Europe", χ.χ., https://culturalfoundation.eu/stories/a-cultural-deal.
11. Η πλήρης τεκμηρίωση των κειμένων στα οποία παραπέμπω παρουσιάζεται στο τέλος.
12. Η καινοτομία, η επιχειρηματικότητα και τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα επίσης αναφέρονται συχνά, αλλά η συμπερίληψή τους θα είχε ως αποτέλεσμα μια υπερβολική διεύρυνση της σκόπευσης του συγκεκριμένου κειμένου.
13. Βλ. Culture Action Europe & Dâmaso 2021: 36-40, και IDEA Consult κ.ά. 2021: 100-104.
14. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 10.
15. Βλ., για παράδειγμα, https://cultureactioneurope.org/news/voices-of-culture-working-conditions-of-artists-and-cultural-workers/.
16. Βλ. Van Parijs and Vanderborght, 2017 για μια εις βάθος συζήτηση, και το άρθρο "Might the pandemic pave the way for a universal basic income?", The Economist, 2 Μαρτίου 2021 (πρόσβαση στις 30 Απριλίου 2021), ως ένα παράδειγμα για συζήτηση σε σχέση με την πανδημία.
17. Βλ. Carras and Van Parijs, n.d.
18. Βλ., για παράδειγμα, τη Μελέτη Ψηφιακού Κοινού από την Audience Agency (Audience Agency 2020) και την έκθεση της McKinsey που μνημονεύεται παραπάνω.
19. "Online Participation in Culture and Politics: Towards More Democratic Societies?".
20. Είναι επιμέρους συστατικό της ενότητας "Ελεύθερος χρόνος και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις" στην έκθεση της Eurostat.
21. Αν και δεν θα πρέπει φυσικά να ξεχνάμε ότι ο "πραγματικός" κόσμος είναι κάτι που επίσης θεσπίζεται συμβολικά.
22. Για παράδειγμα, βλ. Fraser, 2005.
23. Για παράδειγμα, βλ. Reilly, 2018.
24. Αν και είναι απολύτως ουσιαστικής σημασίας, το μηδενικό ισοζύγιο άνθρακα δημιουργεί σημαντικές προκλήσεις για τον τομέα, φερειπείν στο επίπεδο της κινητικότητας, η οποία, όπως έχουμε δει, είναι πολύ σημαντική για τους καλλιτέχνες.
25. Δεν μπορώ να μην θυμηθώ εδώ τη δημόσια επίπληξη από τον Ronald Reagan, το 1967, στην "επιδοτούμενη διανοητική περιέργεια", στην προσπάθειά του να προωθήσει τη "μεταρρύθμιση" του συστήματος των αμερικανικών πανεπιστημίων.
26. Βλ. επίσης Goethe Institut, 2016: 6-7.
Έργα, εκθέσεις & πολιτικές στα οποία παραπέμπει το κείμενο:
Boston Consulting Group, 2020, Measure Well-Being to Improve It, Greece. Διαθέσιμο στο: https://www.bcg.com/en-gr/publications/2019/seda-measuring-well-being (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Carras, C. & Van Parijs, P., n.d., The European cultural sector, pandemic precarity, and Universal Basic Income. Available from: https://www.opendemocracy.net/en/can-europe-make-it/european-cultural-sector-pandemic-precarity-and-universal-basic-income/ (Accessed 29 August 2021).
Council of Europe (Συμβούλιο της Ευρώπης), χ.χ., Cultural recovery of Europe (Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 17ης Σεπτεμβρίου 2020 σχετικά με την πολιτιστική ανάκαμψη της Ευρώπης). Διαθέσιμο στο: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0239_EN.html (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Council of Europe (Συμβούλιο της Ευρώπης), 2018, Online Participation In Culture And Politics: Towards More Democratic Societies? Διαθέσιμο στο: https://rm.coe.int/second-thematic-report-based-on-the-indicator-framework-on-culture-and/16808d2514 (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Crossick, Geoffrey & Patrycja Kaszynska, 2016, Understanding the value of arts & culture, Arts and Humanities Research Council (UK).
Culture Action Europe, χ.χ., Implementing Culture Within the Sustainable Development Goals. Διαθέσιμο στο: https://cultureactioneurope.org/files/2019/09/Implementing-Culture-in-Sustainable-Development-Goals-SDGs.pdf (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Culture Action Europe, χ.χ., Working conditions of artists & cultural workers. Διαθέσιμο στο: https://cultureactioneurope.org/news/voices-of-culture-working-conditions-of-artists-and-cultural-workers/ (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Culture Action Europe, χ.χ., A Cultural Deal for Europe. Διαθέσιμο στο: https://cultureactioneurope.org/knowledge/a-cultural-deal-for-europe/ (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Culture Action Europe & Dâmaso M., 2021, Research for CULT Committee – The situation of artists and cultural workers and the post-COVID-19 Cultural Recovery in the European Union, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Θεματικό Τμήμα Διαρθρωτικής Πολιτικής και Πολιτικής Συνοχής, Βρυξέλλες.
DISCE, 2020, Managing Creative Economies as Cultural Ecosystems. Διαθέσιμο στο: https://disce.eu/publications/ (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, χ.χ., Promoting our European way of life (Προώθηση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής μας). Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/promoting-our-european-way-life_en (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, χ.χ., A European Green Deal (Μια Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία) Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018, A New European Agenda for Culture – SWD (2018) 267 final | Culture and Creativity. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/culture/document/new-european-agenda-culture-swd2018-267-final (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Economist, 2021, Might the pandemic pave the way for a universal basic income? Διαθέσιμο στο: https://www.economist.com/finance-and-economics/2021/03/02/might-the-pandemic-pave-the-way-for-a-universal-basic-income (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Ernst & Young Consulting, 2021, Rebuilding Europe - The cultural and creative economy before and after the COVID-19 crisis, Ιανουάριος.
Fernandez, S., Paul Jenkins, P. & Vieira, B., 2020, Europe’s migration to digital services during COVID-19, McKinsey Digital. Διαθέσιμο στο: https://www.mckinsey.com/business-functions/mckinsey-digital/our-insights/europes-digital-migration-during-covid-19-getting-past-the-broad-trends-and-averages (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Fraser, Andrea, 2005, FROM THE CRITIQUE OF INSTITUTIONS TO AN INSTITUTION OF CRITIQUE. Διαθέσιμο στο: https://www.artforum.com/print/200507/from-the-critique-of-institutions-to-an-institution-of-critique-9407 (πρόσβαση 1 Ιανουαρίου 2020).
Goethe Institut, 2016, Culture Works. Διαθέσιμο στο: https://www.goethe.de/resources/files/pdf94/culture-works-brochure-september-2016.pdf (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
IDEA Consult, Goethe-Institut, S. Amann & J. Heinsius, 2021, Research for CULT Committee – Cultural and creative sectors in post-Covid-19 Europe: crisis effects and policy recommendations, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Θεματικό Τμήμα Διαρθρωτικής Πολιτικής και Πολιτικής Συνοχής, Βρυξέλλες.
Jenkins, H. & Deuze, M., 2008, Editorial: Convergence Culture, Convergence 14, 5–12, https://doi.org/10.1177/1354856507084415.
Jansen, F., χ.χ., Ein Drittel der freien Musiker Berlins gibt den Beruf auf, Der Tagespiegel. Διαθέσιμο στο: https://m.tagesspiegel.de/berlin/fragile-lebensentwuerfe-nicht-nur-in-coronazeiten-ein-drittel-der-freien-musiker-berlins-gibt-den-beruf-auf/26853982.html (πρόσβαση 14 Μαΐου 2021).
KEA, 2021, New "Market Analysis of the Cultural and Creative Sectors in Europe". Διαθέσιμο στο: https://keanet.eu/new-market-analysis-of-the-cultural-and-creative-sectors-in-europe/ (πρόσβαση 15 Μαΐου 2021).
Livingstone, S., 2013, The Participation Paradigm in Audience Research, The Communication Review 16, 21–30, https://doi.org/10.1080/10714421.2013.757174.
Macfarland, C., Agace M. & Hayes C., 2020, Creativity, Culture and Connection, Common Vision, London. Διαθέσιμο στο: http://covi.org.uk/dev4/wp-content/uploads/2020/09/Creativity-Culture-and-Connection_Common-Vision-report_September-2020.pdf.
NEMO follow-up report on the continued impact of Covid-19 on the museum sector, 2021, NEMO - The Network of European Museum Organisations (Δίκτυο Οργανισμών Ευρωπαϊκών Μουσείων). Διαθέσιμο στο: https://www.ne-mo.org/news/article/nemo/nemo-follow-up-report-on-the-continued-impact-of-covid-19-on-the-museum-sector.html (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Council of Europe (Συμβούλιο της Ευρώπης), χ.χ., New European Bauhaus (Νέο Ευρωπαϊκό Μπάουχαους). Διαθέσιμο στο: https://europa.eu/new-european-bauhaus/about/about-initiative_en (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
OECD, 2020, Culture shock: COVID-19 and the cultural and creative sectors. Διαθέσιμο στο: http://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/culture-shock-covid-19-and-the-cultural-and-creative-sectors-08da9e0e/ (πρόσβαση 21 Μαρτίου 2021).
OHCHR, χ.χ., International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. Διαθέσιμο στο: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cescr.aspx (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Polivtseva, E., 2020, Live arts in the virtualizing world, IETM. Διαθέσιμο στο: https://www.ietm.org/en/publications/live-arts-in-the-virtualising-world (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Regulation (EU) No 1295/2013 of the European Parliament and of the Council establishing the Creative Europe Programme (2014 to 2020) - Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1295/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Δεκεμβρίου 2013 για τη θέσπιση του προγράμματος "Δημιουργική Ευρώπη" (2014 έως 2020), 2013. Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32013R1295&from=EN#d1e496-221-1 (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Regulation of the European Parliament and of the Council establishing the framework for achieving climate neutrality and amending Regulation (EU) 2018/1999 (European Climate Law) – Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση πλαισίου με στόχο την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2018/1999 (ευρωπαϊκός νόμος για το κλίμα), 2020. Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020PC0080&from=EN (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Reilly, M., 2018, Curatorial activism: towards an ethics of curating, Thames & Hudson, New York.
Tahsin Saadi Sedik, Rui Xu, 2020, A Vicious Cycle: How Pandemics Lead to Economic Despair and Social Unrest, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
The Audience Agency, 2020, Digital Audience Survey | Findings. Διαθέσιμο στο: https://www.theaudienceagency.org/bounce-forwards/digital-audience-survey-findings (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
UNESCO, 2018, Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions, Diversity of Cultural Expressions. Διαθέσιμο στο: https://en.unesco.org/creativity/convention (πρόσβαση 8 Μαΐου 2021).
Van Parijs, P., Vanderborght, Y., 2017, Basic income: a radical proposal for a free society and a sane economy, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.
Weibel, P. (επιμ.), 2015, Global activism: art and conflict in the 21st century, A ZKM book. Παρουσιάστηκε στην έκθεση "global aCtIVISm," ZKM, Center for Art and Media Karlsruhe, Καρλσρούη.
Williams, R., 1985, Keywords: a vocabulary of culture and society, Rev. ed. Oxford University Press, New York.
