Αρθρογραφια |
Οικονομια

Η Επανεκκίνηση Μετά Την Πανδημία

Ο Καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Χριστοδουλάκης γράφει για τις απαραίτητες κινήσεις που πρέπει να γίνουν για να επιτευχθεί, το συντομότερο δυνατό, η ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας.

| Δεκέμβριος 2020

Το άρθρο περιέχεται στο το βιβλίο της διαΝΕΟσις "Οι Ιδέες της Πανδημίας". Κυκλοφορεί στο e-shop μας και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία. 

Η πανδημία που ενέσκηψε το 2020 με τη διάδοση του κορωνοϊού έχει προκαλέσει -πέρα από τα ανθρώπινα θύματα– οικονομικές αναταραχές μεγάλης έντασης και έκτασης σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με όλες τις εκτιμήσεις, η πανδημία αναμένεται να προκαλέσει το 2020 μεγάλη συρρίκνωση της διεθνούς οικονομίας. Την επόμενη χρονιά θα υπάρξει μία αναπήδηση, που όμως δεν θα καταφέρει να αντισταθμίσει τη φετινή πτώση.

Τη μεγαλύτερη πτώση θα υποστούν οι ανεπτυγμένες οικονομίες, σημαντική όμως μείωση θα σημειωθεί και στις αναδυόμενες οικονομίες, επιτείνοντας μια σειρά από στενότητες και προβλήματα που χαρακτηρίζουν τις φτωχότερες χώρες.1 Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς ότι το 2009, με την εκδήλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης, οι μεν ανεπτυγμένες οικονομίες είχαν ως σύνολο σημειώσει πτώση κατά -3,3% του ΑΕΠ, αλλά οι αναπτυσσόμενες είχαν καταφέρει να έχουν ως σύνολο μια άνοδο κατά +1,2% του ΑΕΠ και μετά συνέχισαν πάλι με έντονους ρυθμούς.2

Ακόμα πιο εντυπωσιακό και ανησυχητικό είναι όμως το γεγονός ότι η πανδημία θα οδηγήσει σε μείωση του βιοτικού επιπέδου (μετρούμενο με το κατά κεφαλή ΑΕΠ) στις περισσότερες χώρες του πλανήτη, υπερβαίνοντας την αναλογία πλήγματος από οποιαδήποτε άλλη κρίση ή κατάρρευση του 20ού αιώνα. Με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, εκτιμάται ότι θα πληγεί το 94% των χωρών, μια αναλογία αισθητά υψηλότερη από όσες χώρες επλήγησαν κατά το Κραχ του 1929 ή ακόμη και τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους (Διάγραμμα 1).

Επιπλέον, παραμένει ακόμα απροσδιόριστη η διάρκεια της πανδημίας, καθώς το πρώτο κύμα το έχει διαδεχθεί ένα δεύτερο και ενδέχεται να επωάζονται και επόμενα. Όλα αυτά συνθέτουν μια πρωτόγνωρη κατάσταση διεθνώς, η οποία ήδη άρχισε να προκαλεί σημαντικές αλλαγές στην κοινωνική δυναμική, την οργάνωση της παραγωγής, τη μετάδοση της γνώσης και στις προοπτικές ασφάλειας και ευημερίας των πολιτών. Πολλά δεδομένα και χαρακτηριστικά της οργάνωσης και λειτουργίας τους αναμένεται να αλλάξουν για να μπορέσουν οι κοινωνίες να ελαχιστοποιήσουν το πλήγμα της πανδημίας και να σταθούν καλύτερα απέναντι σε πιθανή επανάληψη παρόμοιων απειλών.   

 

Εκτός όμως από τις εσωτερικές αλλαγές και προσαρμογές, η πανδημία άλλαξε  τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις και θα προκαλέσει σοβαρές μετατοπίσεις στις διεθνείς αγορές αλλά και στη γεωπολιτική. Κάθε χώρα είναι υποχρεωμένη να τις λάβει υπόψη και να προσαρμοστεί είτε επειδή το χρειάζεται η ίδια, είτε επειδή θα το κάνουν άλλες χώρες με τις οποίες αλληλεπιδρά, είτε είναι φίλιες είτε ανταγωνιστικές. Το πόσο γρήγορα και αποτελεσματικά κάθε χώρα θα καταφέρει να οργανωθεί απέναντι στις προκλήσεις θα κρίνει τις αυριανές σχέσεις διεθνούς ισχύος και επιρροής, τόσο στο οικονομικό όσο και στο γενικότερο επίπεδο.

Μάλιστα, όσο πιο διασυνδεδεμένες και αλληλεξαρτώμενες είναι οι οικονομίες, τόσο ευρύτερες θα είναι και οι εξ επαγωγής αλλαγές που θα γίνουν σε αυτές για να εξασφαλίσουν μια παρόμοια τεχνολογία (π.χ. στις μεταφορές) και να συνεχίσουν τις συναλλαγές και ανταλλαγές με όσες βρίσκονται σε συνεργασία, ή για να μην υστερήσουν σε πρόοδο και ισχύ έναντι αντιπάλων.

Μέχρις στιγμής, η δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία κατακλύζεται κυρίως από καταθλιπτικές προβλέψεις για την ύφεση, την επαπειλούμενη χρεοκοπία πολλών επιχειρήσεων και το  διογκούμενο κύμα ανεργίας που πλήττει και πάλι τους νεότερους και τους πιο ευάλωτους. Αν και τα ακραία σενάρια μαζικής κατάρρευσης κλάδων ίσως τελικά να μην επαληθευτούν, το πλήγμα θα είναι όντως σημαντικό και χρειάζεται εγρήγορση για την έγκαιρη αντιμετώπισή του. Είναι προφανές ότι πρέπει να υπάρξουν άμεσες πρωτοβουλίες εθνικής και ευρωπαϊκής ενίσχυσης των απειλούμενων τομέων, εργαζομένων και επιχειρήσεων -και μάλιστα να υλοποιηθούν πριν προλάβει η κρίση να προκαλέσει τετελεσμένα που μετά δύσκολα διορθώνονται.

Παρόλα αυτά είναι εξίσου προφανές ότι το μέτωπο της κάλυψης και αποζημίωσης δεν μπορεί να είναι το μόνο πλαίσιο πολιτικής. Οι πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι ούτε σε εθνικό ούτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ακόμα και μετά τα φιλόδοξα σχέδια που τέθηκαν σε εφαρμογή με την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου τον Ιούλιο του 2020 για την σύσταση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης & Ανθεκτικότητας (ΕΤΑΑ).3

Η Ελλάδα είναι δέκτης πολλών διαρθρωτικών μεταβολών λόγω της πανδημίας, εκ των οποίων άλλες εκδηλώνονται σε εθνική κλίμακα και άλλες έχουν μια ευρύτερη ευρωπαϊκή διάσταση. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι όλες καλείται να τις αντιμετωπίσει από μία αρχική κατάσταση, η οποία είναι ιστορικά βεβαρημένη από τη δεκαετία της κρίσης, οικονομικά ασφυκτική από τη συνεχιζόμενη υπερχρέωση και γεωπολιτικά απειλητική λόγω της τουρκικής επιθετικότητας.

Με δεδομένη την πίεση χρόνου εντός του οποίου η αντιμετώπιση πρέπει να οργανωθεί και τη στενότητα πόρων που δεν επιτρέπουν σε καμία προσέγγιση να χωλαίνει σε προετοιμασία ή αποτελεσματικότητα, η Ελλάδα καλείται να σχεδιάσει και να εφαρμόσει πρωτοβουλίες με τα εξής παράλληλα χαρακτηριστικά:

  1. Επιβίωση και ανάκαμψη: Να στηρίξει εργαζόμενους και επιχειρήσεις που τέθηκαν εκτός δραστηριότητας λόγω των περιοριστικών μέτρων, με στόχο να έχουν ξανά πλήρη συμμετοχή όταν παρέλθει η απειλή και η οικονομία επανέλθει σε συνθήκες κανονικότητας.
  2. Ισχυροποίηση και ανόρθωση: Με νέες επενδύσεις, σύγχρονες υποδομές και εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού να στηρίξει τον μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας σε ένα νέο πρότυπο, που θα είναι ανθεκτικό σε διαταραχές και θα βασίζεται στην υιοθέτηση τεχνολογίας, γνώσης, ενεργειακής επάρκειας και προστασίας του περιβάλλοντος, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Ευρώπης Νέας Γενεάς (Next Generation EU).4
  3. Αντιμετώπιση χρόνιων ανισορροπιών και απειλών: Μόνο με μια συστηματική στρατηγική για την ανάπτυξη μπορεί η Ελλάδα να αντιμετωπίσει από καλύτερες θέσεις την αύξουσα υπερχρέωση της χώρας και να ανταποκριθεί στην ανάγκη οργάνωσης μιας ισχυρής αποτρεπτικής δύναμης ως ανάχωμα στην διογκούμενη τουρκική απειλή της εθνικής κυριαρχίας.

Κατά συνέπεια, χρειάζεται να σχεδιάσουμε μια στρατηγική προσαρμογής και αναδιάταξης των επιχειρήσεων, της εργασίας, του κράτους και γενικότερα των θεσμών με δύο στόχους: Πρώτον να περιορίσουμε την απειλή της τωρινής ύφεσης άμεσα και όσο γίνεται περισσότερο, και, δεύτερον, μελλοντικά να εξοπλιστούμε ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε καλύτερα παρόμοιες διαταραχές.

Εξελίξεις και νέα δεδομένα στην τεχνολογία, τις επικοινωνίες, την παραγωγή, την εκπαίδευση, τη διακίνηση προϊόντων και συνολικά τη λειτουργία των επιχειρήσεων είναι μόνο μερικές από τις αλλαγές που θα δούμε σύντομα να κατακλύζουν όλες τις χώρες και πρέπει επειγόντως να γίνουμε συμμέτοχοι αυτού του μετασχηματισμού. Οι αλλαγές αυτές θα γίνουν ευκολότερα αν λάβουν υπόψη τους και συνδυαστούν έγκαιρα με τις μεταβολές που έχουν αρχίσει να εκτυλίσσονται στη γεωπολιτική σφαίρα.

Στο κείμενο που ακολουθεί παρατίθενται τα βασικά πεδία οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας που επηρεάζονται από την πανδημία και σκιαγραφούνται οι ιδιομορφίες που έχει η Ελλάδα, με αποτέλεσμα να τις αντιμετωπίζει είτε από καλύτερη είτε από πιο δυσχερή θέση.

Πρέπει να τονιστεί με έμφαση ότι η παράθεση που ακολουθεί δεν είναι ούτε πλήρης, ούτε κατά προτεραιότητες, ούτε σίγουρη για τις ενδεδειγμένες απαντήσεις. Είναι όμως αναγκαίο να ξεκινήσει μια συζήτηση και να συνεχιστεί με παρόμοιες παρεμβάσεις με στόχο να διαμορφωθεί μια πυκνή ατζέντα ώριμων αλλαγών και βελτιώσεων στα πεδία που έχει ανάγκη η χώρα. Είναι τα παρακάτω:

Επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης

Λόγω της πανδημίας θα επέλθουν σημαντικές ανακατατάξεις στο διεθνές εμπόριο. Ο όγκος των διεθνών συναλλαγών συνολικά θα μειωθεί και θα συμπιέσει τη δραστηριότητα σε όλες τις χώρες, τόσο λόγω της γενικευμένης ύφεσης, όσο και της έρπουσας αντιπαράθεσης μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας. Αν και οι οικονομίες αναμένεται –σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό– να ανακάμψουν το 2021, οι προοπτικές του παγκόσμιου εμπορίου θα ακολουθήσουν με βραδύτερους ρυθμούς, επιτείνοντας την κάμψη της παγκοσμιοποίησης που είχε αρχίσει να εκδηλώνεται ήδη προ της πανδημίας (Διάγραμμα 2Α).

Η πρώτη φάση ταχείας εξάπλωσης της παγκοσμιοποίησης έλαβε χώρα την περίοδο 2003-2007 με ρυθμούς αύξησης του όγκου του διεθνούς εμπορίου 7,61% κατά μέσο όρο ετησίως. Μετά ήλθε η χρηματοπιστωτική κρίση που βύθισε και καθήλωσε το διεθνές εμπόριο. Το 2010, ο όγκος εμπορευσίμων αγαθών ξαναβρέθηκε στο ίδιο επίπεδο που είχε στις αρχές του 2008. Ακολουθεί μετά μια δεύτερη φάση επέκτασης της παγκοσμιοποίησης, αλλά πλέον με βραδύτερους ρυθμούς. Την περίοδο 2011-2018, ο όγκος εμπορευσίμων αγαθών αυξάνεται με 2,86% κατά μέσο όρο ετησίως, ελάχιστα παραπάνω από το 1/3 του ρυθμού της πρώτης φάσης. Το 2019 είναι μια χρονιά στασιμότητας και το 2020 η πανδημία επιφέρει δραστικό περιορισμό των διεθνών εμπορικών ροών, (Διάγραμμα 2Β).

Τον Μάϊο 2020, το διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση κατά 17,85% έναντι του ίδιου μήνα το 2019, έναν ρυθμό σχεδόν ίδιο με αυτόν που προκλήθηκε με την παγκόσμια κρίση (-19% τον Ιανουάριο 2009). Τον Ιούνιο 2020, η πτώση περιορίστηκε στο -10%, ενώ τον Σεπτέμβριο 2020 είχε πλησιάσει αρκετά τον όγκο που είχε ένα χρόνο πριν. Είναι όμως ακόμα άγνωστο αν η αναπήδηση αυτή θα συνεχιστεί απρόσκοπτα ή θα υπάρξουν περαιτέρω σημαντικές μειώσεις του διεθνούς εμπορίου από μια ενδεχόμενη αναζωπύρωση της πανδημίας.

Αναμένεται επίσης να υπάρξουν τομεακές και χωρικές ανακατατάξεις στο διεθνές εμπόριο. Επειδή είναι πιθανόν οι αντιπαραθέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας να συνεχιστούν, μπορεί και άλλες αναπτυσσόμενες οικονομίες να εμπλακούν σε εμπορικά αντίποινα. Με τον τρόπο αυτό, σημαντικό μέρος των διεθνών συναλλαγών θα μετατεθεί από τη μακρινή περιφέρεια και τις αναδυόμενες αγορές ξανά προς το ανεπτυγμένο κέντρο, ενισχύοντας τις πιο συνεκτικές ζώνες εμπορίου. Έτσι οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις θα έχουν πλέον να εξάγουν τα περισσότερα προϊόντα τους στην ίδια την Ευρώπη, παρά την Άπω Ανατολή.

Δεύτερη μεγάλη αλλαγή θα σημειωθεί στη σύνθεση του διεθνούς εμπορίου. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον αβεβαιότητας και αναπροσανατολισμού των ροών, πολλές δραστηριότητες, σχετικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις θα συρρικνωθούν και μερικές ίσως δεν αντέξουν την καθίζηση που ήδη υπέστησαν. Για παράδειγμα, οι έντονοι ρυθμοί ταξιδιών, τουρισμού, συνεδρίων και διασκέδασης θα ανακοπούν σημαντικά, τουλάχιστον για μερικά χρόνια.

Η καταβύθιση των διεθνών τιμών πετρελαίου είναι μια ισχυρή ένδειξη της καθοδικής τάσης στη διεθνή ζήτηση, σε εκείνους τους τομείς που χαρακτηριζόταν από μεγάλη κατανάλωση καυσίμων, όπως οι μεταφορές. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι τιμές καυσίμων το δίμηνο Απριλίου-Μαΐου 2020 σημείωσαν δραματική πτώση που τις έφερε κοντά στο ιστορικό χαμηλό των τιμών που είχαν στις αρχές της δεκαετίας του 2000, (Διάγραμμα 2Γ). Σε αντίθεση, οι πρώτες ύλες που σχετίζονται περισσότερο με την παραγωγή εμπορευσίμων διατηρούνται σε παρόμοια με τα περυσινά επίπεδα.

Από την άλλη, τα εμπορεύσιμα βιομηχανικά προϊόντα θα πληγούν λιγότερο από τις υπηρεσίες, επαναλαμβάνοντας το μοτίβο που είδαμε στην παγκόσμια κρίση του 2009. Όμως οι απαιτήσεις υγιεινής και ασφάλειας που θα επιβληθούν θα ανεβάσουν το κόστος παραγωγής και μεταφοράς, επιβαρύνοντας ασύμμετρα όσες χώρες βασίζονταν ώς τώρα στην πρόχειρη εργασία και την έλλειψη προδιαγραφών.

Η Ελλάδα θα δοκιμαστεί περισσότερο από άλλες ευρωπαϊκές χώρες επειδή είναι κυρίως οικονομία υπηρεσιών, οι περισσότερες των οποίων συναρτώνται άμεσα με τη διεθνή ζήτηση και επικεντρώνονται στον τουρισμό. Επιπλέον, κατά ένα μεγάλο μέρος αυτές οι υπηρεσίες παρέχονται από μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις που δύσκολα αντέχουν σε παρατεταμένη πίεση ρευστότητας και γρήγορες αλλαγές στρατηγικής. Η παραγωγή εμπορεύσιμων προϊόντων είναι ισχνή και έχει αποδυναμωθεί ακόμα περισσότερο εξαιτίας της αποεπένδυσης που έγινε λόγω της κρίσης, της υπερφορολόγησης από τα Μνημόνια και γενικά λόγω των εμποδίων που συναντά η βιομηχανία στην Ελλάδα.

Το διαρθρωτικό πρόβλημα είναι πως η εξαγωγική επίδοση της χώρας είναι μικρή και για να μεγαλώσει θα χρειαστούν ούτως ή άλλως να γίνουν νέες επενδύσεις και υποδομές. Κατά συνέπεια, η αύξηση της παραγωγής εμπορευσίμων αγαθών μπορεί να υιοθετηθεί ως κεντρική στρατηγική επιλογή της χώρας στο νέο διεθνές περιβάλλον.

Περιορισμός τουριστικών ροών

Όπως όλες οι δραστηριότητες που εμπεριέχουν μαζικές συναθροίσεις και διεπαφές, έτσι και ο τουρισμός υπέστη μεγάλη κάμψη παγκοσμίως λόγω της πανδημίας.  

Η αρχική υπόθεση ήταν ότι η έκβαση μέχρι τέλος έτους θα καθοριζόταν από την αύξουσα ομαλοποίηση στο άνοιγμα των συνόρων. Σύμφωνα με σενάρια που είχε εκπονήσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (ΠΟΤ), εάν το άνοιγμα επιταχυνόταν, οι απώλειες μέχρι τέλος του έτους θα είχαν αναπληρωθεί σημαντικά (Διάγραμμα 3, σενάριο 1). Εάν όμως αργούσε λόγω έντονου δεύτερου κύματος, οι συνολικές απώλειες μπορεί να φτάσουν στο -78% για το 2020, (Διάγραμμα 3, σενάριο 3). Τελικά αυτό που συνέβη ήταν αρχικά να υπάρξει αισιοδοξία για το ήπιο σενάριο, όμως μετά τον Ιούλιο 2020 σημειώθηκε έξαρση κρουσμάτων και τα πράγματα έτειναν προς τις χειρότερες εκδοχές.

Με τα μέχρι τώρα εξακριβωμένα στοιχεία, οι αφίξεις τουριστών σε παγκόσμιο επίπεδο είχαν μειωθεί κατά -79% το πρώτο οκτάμηνο 2020 σε σύγκριση με αυτό του προηγούμενου έτους. Στην Ευρώπη συνολικά, οι αφίξεις μειώθηκαν κατά -69%, αν και ήταν κάπως ηπιότερη στη Νότια Ευρώπη και τους μεσογειακούς προορισμούς, (Διάγραμμα 4).

Φυσικά και στην Ελλάδα ο τουρισμός φέτος υπέστη μεγάλη κάμψη σε σχέση με την περυσινή κορύφωση. Επίσης, η Ελλάδα δοκιμάστηκε περισσότερο από άλλες χώρες επειδή κατά ένα μεγάλο μέρος οι τουριστικές υπηρεσίες παρέχονται από μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα αυτές αυξήθηκαν, καθώς πολλές μικρές και οικογενειακές επιχειρήσεις εισήλθαν στην αγορά, κυρίως παρέχοντας βραχυχρόνιες μισθώσεις. Έχοντας κάνει σημαντικές επενδύσεις ανακαίνισης των μονάδων τους ενόψει της μεγάλης αύξησης που αναμενόταν για το 2020, οι μονάδες αυτές δύσκολα αντέχουν σε μακρά περίοδο κλεισίματος και αναστολής εξυπηρέτησης των δανείων τους.5  Χιλιάδες μόνιμοι και εποχιακοί εργαζόμενοι βρίσκονται ήδη σε διαθεσιμότητα διαρκείας και κινδυνεύουν να παραμείνουν και το επόμενο έτος με ολέθριες συνέπειες ατομικές, οικογενειακές και επαγγελματικές.

Το 2021 ο τουρισμός αναμένεται ότι θα ανακάμψει, αλλά όχι σε έκταση τέτοια ώστε να καλύψει τις φετινές απώλειες, ιδιαίτερα μάλιστα αν τα επάλληλα κύματα της πανδημίας διαρκέσουν έως και πέρα από τις αρχές του επόμενου έτους. Έτσι είναι πιθανόν τα αιτήματα για ενισχύσεις και αποζημιώσεις από τον κρατικό προϋπολογισμό να συσσωρευτούν πέραν κάθε εύλογης προσδοκίας. Επειδή θα αφορούν πολύ μεγάλους αριθμούς αιτουμένων, οι πολιτικές πιέσεις για άμεσες αποζημιώσεις θα ενταθούν. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, οι πόροι που θα απομείνουν για νέες υποδομές και παραγωγικές επενδύσεις θα περιοριστούν δραστικά, και οι φιλοδοξίες για τη μακροχρόνια ανασυγκρότηση της χώρας θα στενέψουν.

Επιπλέον, στη σημερινή συγκυρία με την κλιμάκωση της τουρκικής επιθετικότητας στο Αιγαίο, δημιουργούνται εστίες αβεβαιότητας που προκαλούν μικρούς ή μεγάλους κλυδωνισμούς στην τουριστική ζήτηση. Τα επεισόδια αυτά μειώνουν την ελκυστικότητα και ασφάλεια του ελληνικού τουρισμού και βοηθούν τους γείτονες να πάρουν πίσω τα μερίδια που έχασαν από τη γεωπολιτική αστάθεια της περιοχής τα προηγούμενα χρόνια.

Για όλους αυτούς τους λόγους χρειάζεται μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τον τουρισμό που θα αντιμετωπίζει και θα μετριάζει την ύφεση και ανεργία που θα προκύπτει με κάθε πιθανό επεισόδιο και διαταραχή. Μόνη λύση είναι το τουριστικό προϊόν της χώρας να γίνει πιο ανθεκτικό σε τρεις διαστάσεις:

  1. χρονικά, με την εποχική επιμήκυνση των παρεχόμενων υπηρεσιών,
  2. χωρικά, με τη συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων διαφορετικής γεωγραφικής θέσης, και τέλος
  3. χρηματο-οικονομικά, με την ασφάλιση των επιχειρήσεων έναντι εξωγενών κινδύνων.

Στην κατεύθυνση αυτή είναι σκόπιμο να διαμορφωθούν πλαίσια εταιρικής ασφάλισης και κάλυψης απρόβλεπτων κινδύνων των επιχειρήσεων με τη δημιουργία αντίστοιχων οργανισμών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, ώστε στο μέλλον να μην επωμίζεται τη διάσωσή τους μόνο ο φορολογούμενος.

Οι εισφορές αυτασφάλισης κατά τις ανθηρές περιόδους θα μπορούν να χρησιμοποιούνται ως μερική αντιστάθμιση των απωλειών κατά την περίοδο κρίσης. Εάν αυτό υπάρχει και λειτουργεί αποτελεσματικά, η κρατική και ευρωπαϊκή βοήθεια θα μπορεί να επικεντρωθεί περισσότερο στον τομέα στήριξης της απασχόλησης και της χρηματοδότησης των αλλαγών για την προσαρμογή των επιχειρήσεων στις νέες συνθήκες.

Πρέπει τέλος να υπογραμμιστεί με έμφαση ότι η στρατηγική για τον τουρισμό δεν πρέπει να οδηγεί σε μονοκαλλιέργεια και να αντιπαρατίθεται με στρατηγικές ανάπτυξης άλλων κλάδων. Άλλωστε, ο τουρισμός θα γίνει πιο ικανός να αντιμετωπίζει ασύμμετρες απειλές αν στην ελληνική οικονομία υπάρχουν και άλλοι ισχυροί τομείς με ικανή απασχόληση και υψηλά εισοδήματα, τα οποία ενισχύουν την εσωτερική ζήτηση και μετριάζουν τις εξωγενείς διαταραχές στον τουρισμό.

Ιδιωτικός χώρος και χρόνος

Οι μορφές τηλεργασίας και τηλεπιχειρείν πολύ γρήγορα άρχισαν να επεκτείνονται για να μετριάσουν τους περιορισμούς του εγκλεισμού, καλύπτοντας σε ελάχιστο χρόνο πολλά στάδια ανάπτυξης εφαρμογών που καθυστερούσαν να ολοκληρωθούν και καταφέρνοντας να αναπληρώσουν σημαντικό μέρος δραστηριότητας που διαφορετικά θα χανόταν.

Ήδη και πριν ακόμα την εκδήλωση της πανδημίας, σε αρκετές χώρες βρισκόταν σε εξέλιξη μια σειρά από τεχνολογικές εφαρμογές στο διαδίκτυο ώστε να περιοριστεί η φυσική μετάβαση και διαρκής παρουσία εργαζομένων στον χώρο εργασίας.  Μάλιστα, είχε αρχίσει να προωθείται και το λεγόμενο "γραφείο του μέλλοντος", το οποίο στόχευε να ελαχιστοποιήσει τις ανάγκες χώρου των στελεχών μιας επιχείρησης με τη δημιουργία κοινών θέσεων εργασίας που καταλαμβάνονται εκ περιτροπής, την οργάνωση για από κοινού προσβάσιμα αρχεία, διαδικασίες τηλεδιάσκεψης, κλπ.

Όμως η πανδημία και τα μέτρα εγκλεισμού που εφαρμόστηκαν για να την περιορίσουν εκτόξευσαν γρήγορα τη ζήτηση για την οργάνωση και παροχή εξ αποστάσεως συμμετοχής, προκειμένου να μειωθεί έτσι η έκθεση των ατόμων σε πιθανή μετάδοση του κορωνοϊού. Το αποτέλεσμα ήταν να επισπευσθεί η ολοκλήρωση της εξελισσόμενης τεχνολογίας και να μαζικοποιηθεί η χρήση της. Πλέον η εξ αποστάσεως συμμετοχική δραστηριότητα αποτελεί ένα σοβαρό τμήμα της παρεχόμενης εργασίας.

Είναι προφανές ότι η εξ αποστάσεως απασχόληση επιφέρει σημαντική εξοικονόμηση του κόστους και του καθημερινού στρες που διαφορετικά επιβαρύνουν τον εργαζόμενο. Δεν υπάρχει κόστος μετάβασης στον τόπο εργασίας, η παροχή εργασίας δεν εξαρτάται από καιρικές ή άλλες συνθήκες, και αποφεύγεται η ψυχολογική καταπόνηση της διαδικασίας μετάβασης. Το ωράριο παροχής μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα με τυχόν άλλα ζητήματα που απασχολούν τον εργαζόμενο και έτσι μειώνονται τα κίνητρα απουσίας και πρόωρης απομάκρυνσης.

Ανάλογες βελτιώσεις και αναβαθμίσεις έγιναν κατά την διάρκεια της πανδημίας στα δίκτυα διανομής προϊόντων κατ’ οίκον ή στη διαδικασία παραγωγής. Επόμενο ώριμο βήμα είναι η περαιτέρω ανάπτυξη όχι μόνο του ηλεκτρονικού εμπορίου, αλλά γενικότερα του ηλεκτρονικού επιχειρείν, με δικτυακές πλατφόρμες εταιρειών, αγορών και συμβάσεων.

Για την άνεση παροχής εξ αποστάσεως εργασίας, πολλοί εργαζόμενοι επιζητούν καλύτερες συνθήκες διαμονής, τόσο για να έχουν πιο αξιόπιστες συνθήκες σύνδεσης, όσο και για να μεταδίδουν μια αναβαθμισμένη εικόνα που θεωρούν ως ενισχυτική του κύρους και της ποιότητας εργασίας που προσφέρουν. Στο προσεχές μέλλον αναμένεται να αυξηθεί η ζήτηση κατοικιών σε καλύτερες γειτονιές, με αξιόπιστες υποδομές και πιο ελκυστικό "brand name" περιοχής.

Πριν από την πανδημία, οι δικτυακές εφαρμογές μεγάλης κλίμακας στην Ελλάδα ήταν περιορισμένες σε μερικές μορφές ηλεκτρονικού επιχειρείν, ενώ στη μαζική κατάρτιση ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Η σχετικά γρήγορη και αξιόπιστη ανταπόκριση επιχειρήσεων στις νέες απαιτήσεις και η ικανότητα προσαρμογής που επέδειξαν πολλά πανεπιστήμια στην εξ αποστάσεως διδασκαλία, αποδεικνύουν ότι οι προοπτικές ανάπτυξης είναι βάσιμες και σημαντικές. Στον τομέα της παραγωγής και διανομής προϊόντων, η εξ αποστάσεως συνεργασία μονάδων μπορεί να διαμορφώσει νέες ευκαιρίες χαμηλότερου κόστους και μεγαλύτερης καταναλωτικής πρόσβασης. Υπό εξέλιξη τομείς όπως οι τεχνολογίες ψηφιακού σχεδιασμού στην βιομηχανία, οι διαδραστικές πλατφόρμες καταναλωτών, σχήματα κυκλικής οικονομίας κλπ, μπορούν να αναπτυχθούν σε μεγάλη κλίμακα μέσω της εξ αποστάσεως σύνδεσης.

Αν γίνουν επαρκείς επενδύσεις σε ψηφιακά δίκτυα υψηλών ταχυτήτων, η χώρα μας μπορεί να αποκτήσει μεγάλες δυνατότητες στον τομέα της τηλεργασίας, της τηλεκπαίδευσης και του τηλεπιχειρείν. Η τηλεργασία θα είναι πρόσφορη τόσο για το εγχώριο δυναμικό όσο και για πολλές κατηγορίες στελεχών από το εξωτερικό που θα προτιμούσαν να βρίσκονται εγκατεστημένοι στην Ελλάδα.

Προκειμένου οι εφαρμογές αυτές να περάσουν σε μια πιο ώριμη φάση, χρειάζεται να διαμορφωθούν τόσο οι φυσικές υποδομές τεχνικής υποστήριξης, όσο και  οι θεσμικές προϋποθέσεις για την αποφυγή λαθραίων ή καταχρηστικών πρακτικών. Μεταξύ άλλων, απαιτούνται επενδύσεις σε δίκτυα υψηλής ταχύτητας 5G, ευρεία πρόσβαση ατομικών, συλλογικών και εταιρικών χρηστών, καθώς και πρωτόκολλα χρήσης με τους κανόνες συμμετοχής και την προστασία εχεμύθειας και κατοχύρωσης περιεχομένου και δεδομένων.

Εκπαίδευση και ένταξη στην αγορά εργασίας

Η πανδημία επέφερε σημαντικές αλλαγές στην εκπαιδευτική διαδικασία όλων των βαθμίδων. Καθώς με τα μέτρα εγκλεισμού οι συναθροίσεις απαγορεύτηκαν ή περιορίστηκαν δραστικά, ένα μεγάλο μέρος της παρακολούθησης σχολείων και πανεπιστημίων ανεστάλη. Σε πολλές χώρες το κενό επιχειρήθηκε να καλυφθεί με εξ αποστάσεως διδασκαλία, κυρίως στα πανεπιστήμια που διέθεταν περισσότερες υποδομές και είχαν προηγουμένως αναπτύξει παρόμοιες εφαρμογές. Στα σχολεία, η κάλυψη εξ αποστάσεως στην αρχή ήταν αναλογικά με τον μαθητικό πληθυσμό σαφώς μικρότερη και σε ορισμένες περιοχές της χώρας δεν κατάφερε να ξεφύγει από μια δραστηριότητα συμβολικού κυρίως χαρακτήρα.

Η τηλεκπαίδευση έχει το πλεονέκτημα ότι αποκαθιστά την επαφή διδάσκοντος και διδασκόμενου, παρουσιάζει όμως και ορισμένα σημαντικά μειονεκτήματα. Η δικτυακή διασύνδεση υποκαθιστά μεν αλλά δεν ισοδυναμεί με τη φυσική συνύπαρξη και αλληλεπίδραση καθηγητή/μαθητή ούτε μεταξύ των μαθητών. Σε αρκετές μάλιστα εφαρμογές μικρής χωρητικότητας, η συμμετοχή του μαθητή δεν εμπεριέχει οπτική παρουσία ούτε  δυνατότητα παρεμβολής στη διαδικασία.

Στις ανεπτυγμένες χώρες, οι υποδομές και οι ταχύτητες είναι επαρκείς για την απρόσκοπτη μετάδοση του εκπαιδευτικού προγράμματος, εφόσον βέβαια οι οικογένειες διαθέτουν τα τεχνικά μέσα και τον κατάλληλο χώρο να τη λαμβάνουν. Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως σε φτωχότερες χώρες και ιδίως σε οικογένειες που διαμένουν σε υποβαθμισμένα σπίτια και περιοχές. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι μαθητές χάνουν και την ευκαιρία ανάμειξης με το οργανωμένο σχολικό περιβάλλον, αλλά συχνά επίσης δεν έχουν καν την τεχνική δυνατότητα να συμμετάσχουν και στο δικτυακό υποκατάστατο. Όπως σημειώνεται σε μια πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ, περίπου το 40% των μαθητών στις φτωχότερες χώρες δεν είχε καμία δυνατότητα δικτυακής ή άλλης αναπλήρωσης της εκπαίδευσης την περίοδο της πανδημίας και ούτε προβλέπεται κάποια δράση στο προσεχές μέλλον.6

Ακόμα και στα πανεπιστήμια, τα μαθήματα που εμπεριέχουν εργαστηριακή εκπαίδευση και συνέργειες διεκπεραιώνονται με τρόπο που δεν είναι επαρκής και παιδαγωγικός. Ιδιαίτερα μάλιστα οι φοιτητές από άλλες χώρες, χάνουν όχι μόνο την δυνατότητα εξάσκησης σε συνθήκες προηγμένης τεχνογνωσίας αλλά και την ευκαιρία εξοικείωσης με το γενικότερο περιβάλλον συλλογικής προσπάθειας και ατομικής πρωτοβουλίας.

Αν και οι συνέπειες των παραπάνω χαρακτηριστικών είναι δύσκολο να μετρηθούν και να αναλυθούν, έχουν ήδη αρχίσει να διαμορφώνονται σοβαρές επιφυλάξεις για την πληρότητα της μαθησιακής αναπλήρωσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας μόνο εξ αποστάσεως. Εάν το φαινόμενο συνεχιστεί για όλη τη φετινή σχολική και ακαδημαϊκή χρονιά, είναι πιθανόν να προκληθούν δύο ειδών αρνητικές συνέπειες:

  1. Ανεπαρκής εκπαίδευση και μετάδοση γνώσεων στις τρέχουσες τάξεις, ιδίως σε περιοχές θετικών επιστημών, που είναι συνυφασμένες με επαγγέλματα υψηλών απαιτήσεων (όπως ιατρική, μηχανική, κλπ.).
  2. Δυσανάλογη ανεπάρκεια μπορεί να χαρακτηρίσει τα φτωχότερα στρώματα που είναι εγκλωβισμένα σε υποβαθμισμένες περιοχές, διαθέτουν πενιχρά μέσα για να σπουδάσουν και θα πρέπει να ενταχθούν γρήγορα στην αγορά εργασίας για βιοποριστικούς λόγους, χωρίς δυνατότητα μιας εκ των υστέρων συμπληρωματικής εκπαίδευσης σε συμβατικές δομές.

Τα παραπάνω φαινόμενα καταγράφονται ήδη και στη χώρα μας, αν και βρίσκονται σε εξέλιξη διαδικασίες για τον περιορισμό των αρνητικών χαρακτηριστικών και προαγωγή των πλεονεκτημάτων της τηλεκπαίδευσης.

Η επαναφορά της φυσικής συμμετοχής στην διδασκαλία είναι ευκολότερη στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, επειδή ο υγεινομικά επιτρεπόμενος αριθμός της τάξης δεν υπολείπεται σημαντικά αυτού σε κανονική λειτουργία. Επειδή όμως ίσως αργήσει να αποκατασταθεί πλήρως μια κανονική διαδικασία, ένα μέρος συμπληρωματικής διδασκαλίας, βοήθειας και εξάσκησης μπορεί να οργανωθεί να παρέχεται εξ αποστάσεως. Εάν μάλιστα υπάρξει δυνατότητα επιλογής του παρόχου διδασκαλίας από τους μαθητές, (π.χ. από άλλα σχολεία ή διαφορετικούς καθηγητές), μπορεί να αναπτυχθεί μια άμιλλα μεταξύ των σχολείων που θα επιφέρει σημαντικές βελτιώσεις στην ποιότητα του παρεχόμενου εκπαιδευτικού έργου.

Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση η αποκατάσταση κανονικής λειτουργίας είναι πιο δυσχερής γιατί η πανεπιστημιακή διδασκαλία περιλαμβάνει πολλά μαθήματα μαζικού χαρακτήρα, ιδίως στα πρώτα έτη σπουδών. Για να αντιμετωπιστούν οι ελλείψεις, τα μαθήματα μπορούν να διοργανωθούν σε υποσύνολα συμβατά με τη φυσική παρουσία, πράγμα βέβαια που θα αυξήσει σημαντικά τον φόρτο διεξαγωγής της εκπαίδευσης.

Σε άλλα αντικείμενα, η δυνατότητα τηλεκπαίδευσης μπορεί να δημιουργήσει νέες ευκαιρίες και πλεονεκτήματα. Οι δυνατότητες αυτές θα επιλύσουν χρόνια προβλήματα κάλυψης των υπηρεσιών στο εσωτερικό της χώρας, όπως για παράδειγμα τις ελλείψεις δασκάλων σε απομακρυσμένες περιοχές, τη στενότητα ειδικών για συγκεκριμένα μαθήματα, κλπ. Παράλληλα με τον τρόπο αυτό θα διαμορφωθούν και νέες ομάδες χρηστών από το εξωτερικό (π.χ. ξενόγλωσσα μεταπτυχιακά, ελληνιστικές σπουδές, κλπ.), ενισχύοντας την παραγωγή και εξαγωγή των αντίστοιχων υπηρεσιών.

 Η ανάγκη αποτροπής και η κρίση του παραγωγικού μοντέλου

Η κλιμακούμενη και απροκάλυπτη επιθετικότητα της Τουρκίας εναντίον της Ελλάδας επιβάλει πλέον να διευρυνθούν οι συντεταγμένες της ασκούμενης πολιτικής ώστε να συμπεριλάβουν δύο νέα δεδομένα:

Πρώτον, την όξυνση της γεωπολιτικής αβεβαιότητας, η οποία θα επιδράσει αρνητικά τόσο στις σχεδιαζόμενες ιδιωτικές επενδύσεις μεσοπρόθεσμα όσο και στην τουριστική ζήτηση βραχυχρόνια. Για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες αυτές, χρειάζεται οι δημόσιες επενδύσεις να είναι ακόμα μεγαλύτερης έκτασης και έντασης ώστε να αντισταθμίσουν την προσωρινή αναστολή των ιδιωτικών σχεδίων και να προσφέρουν περισσότερη συμπληρωματικότητα και καλύτερες αποδόσεις κεφαλαίου στους εγχώριους και ξένους επενδυτές.

Δεύτερον, την οργάνωση μιας ικανής δύναμης αποτροπής και άμυνας η οποία έχει σημαντικές νέες απαιτήσεις σε έμψυχο δυναμικό, σύγχρονο εξοπλισμό και αξιόπιστες υποδομές. Οι πόροι που θα χρηματοδοτήσουν το σύστημα αποτροπής πρέπει να αντλούνται από μια εύρωστη οικονομία, ώστε να μην προκαλούνται αλυσιδωτές εκρήξεις χρέους που μοιραία οδηγούν σε καθεστώς δανειακής εποπτείας και αποδυναμώνουν την αίσθηση εθνικής κυριαρχίας.

Για να στελεχωθεί η δύναμη αποτροπής με επάρκεια και αξιοπιστία, χρειάζονται πολιτικές συγκράτησης του νέου ανθρώπινου δυναμικού στην Ελλάδα και κίνητρα παλιννόστησης σε όσους μετανάστευσαν για εργασιακούς και ασφαλιστικούς λόγους.

Τέλος, για να είναι η αποτροπή αποτελεσματική, πρέπει να αναπτυχθεί σε ένα οικοσύστημα σύγχρονης τεχνολογίας και υψηλής παραγωγικότητας, ώστε να διασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό τον ανεφοδιασμό από εγχώριες πηγές και να μειώνει την εξάρτηση από τρίτα κράτη. Διαφορετικά, η χώρα μας θα είναι απολύτως εξαρτημένη από τους σχεδιασμούς και τις προτεραιότητες όσων της παρέχουν όπλα και θα μένει εκτεθειμένη στις συγκυριακές διαθέσεις τους που πρόσφατα είδαμε πόσο ευμετάβλητες είναι. Κάτι τέτοιο μοιραία θα υποσκάψει την ετοιμότητα και επάρκεια της αποτροπής και θα πυροδοτεί αβεβαιότητα και ανασφάλεια. Τα πρώτα οικονομικά θύματα θα είναι οι κλάδοι τουρισμού και διαμονής από το εξωτερικό.

Η ενίσχυση της μεταποίησης προβάλει έτσι για άλλη μια φορά ως ένας βασικός πυλώνας ισχυροποίησης και μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας. Καθόλου τυχαία. Στη διάρκεια της κρίσης χρέους, η μεταποίηση παρουσίασε πολύ μεγαλύτερη ανθεκτικότητα από όλους τους κλάδους των υπηρεσιών στον ιδιωτικό τομέα. Ενώ στους τομείς κατασκευών, ταξιδιών και ψυχαγωγίας, πολλές επιχειρήσεις έκλειναν με την ίδια ταχύτητα που άνοιγαν πριν, προκαλώντας μαζική ανεργία και φτώχεια, οι μονάδες παραγωγής προϊόντων έδιναν μάχη να κρατηθούν στις διεθνείς αγορές και διατήρησαν το μεγαλύτερο μέρος της απασχόλησης.

Το ίδιο συνέβη και στη σημερινή κρίση της πανδημίας. Αν και λίγα, τα ελληνικά βιομηχανικά και τεχνολογικά προϊόντα διατήρησαν τα μερίδια εξαγωγών και σε μερικές περιπτώσεις τα βελτίωσαν κιόλας, όπως για παράδειγμα στα τρόφιμα.7 Με τον τρόπο αυτό, τα εισοδήματα των εργαζομένων στις παραγωγικές επιχειρήσεις συνεισέφεραν στην εσωτερική ζήτηση και σε κάποιο βαθμό αντιστάθμισαν απώλειες ακόμα και στον τουρισμό. Με τον τρόπο αυτό ο τουριστικός κλάδος απέφυγε την ολοσχερή καθίζηση που διαφορετικά θα είχε φέτος.

Αν οι επενδύσεις γίνουν με νέες τεχνολογίες, η Ελλάδα μπορεί κάνει το άλμα και να βρεθεί στην προμετωπίδα της εξέλιξης, αντί να ψάχνει διαρκώς πώς θα αποζημιώσει τις αστοχίες του παρελθόντος. Επιπλέον, με σύγχρονη παραγωγή και οικονομία η χώρα θα είναι πιο ελκυστικός προορισμός για ποιοτικό και προσοδοφόρο τουρισμό, προστατεύοντας και όχι καταστρέφοντας τα φυσικά της πλεονεκτήματα.

Η κατανομή των πόρων

Για να επιτύχει η στρατηγική μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας σε συνθήκες διεθνούς ανταγωνιστικότητας και εθνικής ασφάλειας, πρέπει αφενός να ξεκινήσουν έγκαιρα μια σειρά από μεταρρυθμίσεις που θα ενθαρρύνουν τις αλλαγές και αφετέρου να μπουν όρια και κανόνες στην κατανομή των πόρων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, καθώς και του νέου ΕΣΠΑ, ώστε να μην γίνουν βορά στις ομάδες πίεσης που θα πιέζουν να δοθούν για την κάλυψη επιμέρους αιτημάτων και επιδιώξεων. Τα κριτήρια μπορεί να περιλαμβάνουν τα εξής:

  1. Σημαντικό μέρος των πόρων θα αφορούν την ενίσχυση κρίσιμων δημόσιων υποδομών, όπως τα συστήματα υγείας, η εκπαίδευση σε νέες ειδικότητες και οι μηχανισμοί πολιτικής προστασίας.
  2. Επιβάλλεται να ακολουθήσουμε μια στρατηγική ισορροπημένης ανάπτυξης ανάμεσα στη μεταποίηση και τον τουρισμό. Βασικός κανόνας πρέπει να είναι ότι οι πόροι θα κατανεμηθούν κατά κύριο λόγο σε επενδύσεις και επιχειρήσεις με κριτήρια την εγχώρια προστιθέμενη αξία, τις δυνατότητες εξαγωγών και την έκταση, σταθερότητα και ποιότητα της απασχόλησης που μπορούν να προσφέρουν.
  3. Ένα άλλο -αλλά σαφώς περιορισμένο- μέρος μπορεί να κατευθυνθεί σε στήριξη εργαζομένων και επιχειρήσεων που επλήγησαν. Στόχος όμως θα είναι και πάλι η κατάρτιση και ανασυγκρότηση τους που θα τους κάνει πιο ανθεκτικούς στο μέλλον, και όχι η τεχνητή διατήρηση αποτυχημένων και μη-βιώσιμων μονάδων.
  4. Η άμυνα να ενισχυθεί συστηματικά μέσα από την ελάττωση των πρωτογενών πλεονασμάτων που έχουν δεσμευθεί να κατευθύνονται στην αποπληρωμή του χρέους προς τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης. Άλλωστε η προάσπιση της ελληνικής κυριαρχίας και ασφάλειας είναι μέρος της ευρωπαϊκής και κατά συνέπεια διαμορφώνει μια σειρά από θετικές εξωτερικότητες, συμπεριλαμβανομένης της γεωπολιτικής σταθερότητας στην περιοχή.

Στη σημερινή συγκυρία είναι πιθανόν οι κανόνες αυτοί να ευνοήσουν περισσότερο τη μεταποίηση παρά τους κλάδους υπηρεσιών. Είναι όμως μια οφειλόμενη διόρθωση της παραμέλησης που επιδείχτηκε τις προηγούμενες δεκαετίες για τη βιομηχανική ανασυγκρότηση καθώς και αναπλήρωση της μεγάλης αποεπένδυσης που έγινε στην διάρκεια των Μνημονίων.

Παραπομπές

1. World Bank (2020), Global Economic Prospects, June.

2.World Bank (2010), Global Economic Prospects: Crisis, Finance and Growth. Table O.1. Το αποτέλεσμα οφειλόταν κυρίως στον δυναμισμό Κίνας, Ινδίας και ΝΑ Ασίας που διατήρησαν υψηλούς ρυθμούς. Τώρα όμως με την πανδημία γνώρισαν και αυτές πολύ χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης (Κίνα 1%) ή έντονα αρνητικούς (Ταϊλάνδη -5%).

3. Η επίσημη ονομασία είναι Recovery and Resilience Facility (RRF) και έχει στόχο τη χρηματοδότηση πολιτικών για την Ευρωπαϊκή Ένωση Επόμενης Γενεάς (Next Generation European Union, NGEU). Στα ελληνικά, ο όρος "διευκόλυνση" (facility) έχει την έννοια μιας μικρής και παροδικής παρέμβασης. Για αυτό υιοθετείται η ως άνω ονομασία ΕΤΑΑ, η οποία αποδίδει καλύτερα το εύρος των διατιθέμενων πόρων και τις φιλοδοξίες του Προγράμματος.

4. EC (2020), The pillars of Next Generation EU, Brussels.

5. Μια εκτενής ανάλυση του θέματος γίνεται στη μελέτη της Ι. Δρέττα (2020): Τουρισμός και Πανδημία, διαΝΕΟσις, Νοέμβριος. https://www.dianeosis.org/2020/11/tourismos-kai-pandimia/

6. UN (2020), Education during covid-19 and beyond. Policy brief, August, p. 8.

7. Μια εκτενής ανάλυση του θέματος γίνεται στην μελέτη του Καραντινινή (2020): Η Ελληνική Γεωργία Και Αγροδιατροφή Μετά Την Πανδημία, ΔιαΝΕΟσις, Αύγουστος.