Αρθρογραφια |
Κοινωνια

Η Πανδημία Ως Τραύμα

Ο Πρόεδρος του ΕΚΚΕ Νίκος Δεμερτζής αναλύει ορισμένες από τις πολλαπλές και επάλληλες κοινωνιο-επιστημονικές και ψυχολογικές ερμηνευτικές εκδοχές του φαινομένου της πανδημίας της Covid-19 στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες.

| Ιούνιος 2020

Το άρθρο περιέχεται στο το βιβλίο της διαΝΕΟσις "Οι Ιδέες της Πανδημίας". Κυκλοφορεί στο e-shop μας και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία. 

Σήμερα την ελληνική κοινωνία διασχίζουν τέσσερα σοβαρά προβλήματα: γήρανση του πληθυσμού, κλιματική αλλαγή, κρίση χρέους και ανταγωνιστικότητας και, τέλος, η πανδημία Covid-19. Τα τρία πρώτα κινούνται σε μεσο-μακροπρόθεσμο και το τέταρτο σε μεσο-βραχυπρόσθεσμο χρονικό ορίζοντα. Είναι πρόδηλο πως υπερ-προσδιορίζονται σε μικρο-, μέσο- και μακρο-επίπεδο και επηρεάζουν άτομα, δημόσιες πολιτικές και θεσμούς με πάνω από έναν τρόπους.  

Η πανδημία ως ολικό κοινωνικό γεγονός

Eυρετικά μιλώντας, η πανδημία Covid-19 ξέσπασε ως ένα ολικό κοινωνικό γεγονός μιας αλυσίδας επάλληλων ρηγματώσεων (Kasuga 2010) σε όλους τους κοινωνικο-οικονομικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς θεσμούς και σχεδόν σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι βιώνουν τη μεγαλύτερη μέχρι τώρα διαταραχή που τους έχει τύχει. Στην Ελλάδα σίγουρα κάτι παρόμοιο δεν έχει συμβεί από το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Ακόμα και τότε αλλά και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι επιχειρήσεις και τα σχολεία  λειτουργούσαν, τα εστιατόρια δέχονταν πελάτες και σε μεγάλο βαθμό η αθλητική και πολιτιστική ζωή συνεχίζονταν. Για δύο γενιές δεν υπήρξε τόσο μεγάλη πανδημία σε παγκόσμια κλίμακα. Η ταχύτητα και η σφοδρότητα  με τις οποίες εκδηλώνεται επιταχύνουν την εμπειρία της "χρονο-χωρικής" συμπίεσης (Harvey 1989). Μερικοί ιστορικοί μας βεβαιώνουν ότι ο SARS-COV-2 αποτελεί μια αλλαγή του ρου της ιστορίας που ενδέχεται να μας οδηγήσει είτε στο καλύτερο είτε στο χειρότερο (MacMillan 2020; Garton Ash 2020).

Ως ολικό κοινωνικό γεγονός, η πανδημία επιβάλλεται με τέσσερις τουλάχιστον αλληλένδετους τρόπους: 

α) Είναι παγκόσμιο:  Επηρεάζει τον μισό και πλέον πληθυσμό της υδρογείου, με 3 δισεκατομμύρια ανθρώπους να έχουν ακολουθήσει περιοριστικά μέτρα ενάντια στη μετάδοση του ιού.1 Εξαιτίας των διεθνών μεταφορών και μετακινήσεων ο ιός μεταδόθηκε με ασυνήθιστη ταχύτητα σε όλες σχεδόν τις χώρες σε όλες τις ηπείρους (αν και με διαφορετικό βαθμό διασποράς) προκαλώντας από σοβαρές έως τεράστιες ζημιές στις εθνικές οικονομίες, στον χρηματοπιστωτικό τομέα, στην αγορά πετρελαίου και στην εφοδιαστική αλυσίδα τροφίμων με αποτέλεσμα κατά τόπους επισιτιστική κρίση. Και βέβαια εμβάθυνε τον ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ, Κίνας και ΕΕ όσον αφορά την 5G τεχνολογία, την πολιτική οικονομία του εμβολίου, και το blame game για τα αίτια της πανδημίας.   

β) Είναι κινδυνώδες και αβέβαιο: Η πανδημία εκδηλώνεται ως η πεμπτουσία της κοινωνίας της διακινδύνευσης, ως μια επιβλαβής δηλαδή συνθήκη που διασπείρεται συστηματικά λόγω και μέσω της τοπικο-πλανητικής διασύνδεσης του κόσμου. Ατομικά βιώνεται ως πιθανώς επερχόμενη απειλή, η οποία ναι μεν μπορεί ή και μπορεί να μη επιφέρει κάποιο πλήγμα, πλην όμως γεννά αρνητικά συναισθήματα: άγχος, φόβο, λύπη, λόγω της ευαλωτότητας του εαυτού. Ταυτόχρονα προκαλείται ελπίδα, εμπιστοσύνη και βεβαιότητα όταν οι αρχές επιδείξουν αποτελεσματικότητα στην περιστολή της απειλής, αφενός, και θυμός, αγανάκτηση και αποστροφή, αφετέρου, όταν η εκάστοτε κυβέρνηση επιδείξει μοιραία ολιγωρία στη διαχείριση της κρίσης. Όσο το σύνολο των γονιδιακών ιδιοτήτων του ιού παραμένει αδιευκρίνιστο – καθώς ουδείς εγγυάται προς το παρόν το αντίθετο- η πανδημία δημιουργεί ένα συναισθηματικό κλίμα αβεβαιότητας στον γενικό πληθυσμό όχι τόσο υπό την έννοια "ξέρουμε ότι δεν ξέρουμε", αλλά κατά το ότι προς ώρας "δεν γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε".     

γ) Είναι ιδιαιτέρως μεσοποιημένο: Σε παραλλάσσουσες αναλογίες, οι άνθρωποι σχηματίζουν μια "συνθετική εμπειρία" για την πανδημία είτε ως άμεσα πληττόμενοι είτε ως υποκείμενοι στα περιοριστικά μέτρα. Ζουν την πανδημία τόσο από πρώτο χέρι όσο και μέσα και μέσω των πληροφοριών και των εικόνων που διαδίδονται για αυτήν από τις μαζικές και λιγότερο μαζικές επικοινωνίες. Η αισθητική της ειδησεογραφικής κάλυψης (δραματοποίηση, προσωποποίηση, αποσπασματικότητα) επιδρούν – αν και δεν ξέρουμε κάθε φορά πώς ακριβώς- στον τρόπο που οι αποδέκτες προσλαμβάνουν την υγειονομική αυτή κρίση και τις συναφείς διακινδυνεύσεις. Εν απουσία αποτελεσματικού θεραπευτικού πρωτοκόλλου και βεβαίως του εμβολίου, η ανάγκη προσανατολισμού των ατόμων αυξάνει κατακόρυφα. Η ανάγκη αυτή εξαρτάται από τη συνάφεια ενός θέματος με τα ζωτικά ενδιαφέροντα του αποδέκτη, αφενός, και από τον βαθμό βεβαιότητας που αυτός/ή νοιώθει εν αναφορά προς τις γνώσεις και την πληροφόρηση που διαθέτει για εκάστοτε θέμα (Δεμερτζής 2002: 109, 111). Όποτε ένα θέμα είναι ψηλά στην προσωπική ατζέντα και ταυτόχρονα οι γνώσεις και οι πληροφορίες γύρω από αυτό είναι ασαφείς και περιορισμένες, η ανάγκη προσανατολισμού από τα Μέσα αυξάνει μονοτονικά. Συνεπώς η εξάρτηση των ατόμων από τα Μέσα και από τη θεματολογία τους αυξάνει με πιθανότατη παρασυνέπεια την ευένδοτη στάση απέναντι σε συνομωσιολογικές αφηγήσεις και την παραπληροφήρηση.  Όσο μεγαλύτερος είναι ο "πολιτικός παραλληλισμός" των μέσων ενημέρωσης, η στοίχισή τους δηλαδή με κυβερνήσεις, κόμματα και πολιτικές παρατάξεις, (Hallin και Mancini 2012) και όσο, ταυτοχρόνως, απουσιάζει μακροχρόνια παράδοση επαγγελματικής ερευνητικής δημοσιογραφίας που προσφέρει πολυφωνική και έγκυρη κάλυψη των γεγονότων (πέρα από την αναπαραγωγή επίσημων πηγών), τόσο ενισχύεται η αβεβαιότητα και συνακόλουθα η ανάγκη προσανατολισμού από τα Μέσα και τις συχνά αυτο-εκπληρούμενες προφητείες που διακινούν.

δ) Είναι τραυματικό: Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι παγκοσμίως θρηνούν για την ξαφνική απώλεια των αγαπημένων τους χωρίς καν να μπορέσουν να τους αποχαιρετίσουν. Δραματικές εικόνες γεμάτων νοσοκομείων χωρίς κατάλληλο εξοπλισμό, με υπέργηρους ασθενείς μόνους να πεθαίνουν γιατί ο αναπνευστήρας έπρεπε να χορηγηθεί σε κάποιον νεότερο. Εκατομμύρια μεσήλικες να έχουν προσβληθεί και να παραμένουν σπίτι ευάλωτοι, ανασφαλείς και μόνοι, ή άλλοι ακόμα περισσότεροι που έχουν κουραστεί από τα μέτρα φυσικής αποστασιοποίησης να αγωνιούν για τους μήνες που θα έρθουν χωρίς προοπτική ανάκαμψης. Ασύλληπτες φωτογραφίες άδειων πλατειών και μητροπολιτικών περιοχών στη Νέα Υόρκη και το Παρίσι. Αναμφίβολα αυτές ήταν και είναι τραυματογενείς καταστάσεις. Ποιος μπορούσε να φανταστεί  τα κονβόι φορτηγών με τα φέρετρα στη Βόρεια Ιταλία, ή τα κλαρκs να μεταφέρουν πρόχειρα τους νεκρούς σε ψυγεία φορτηγά στις αυλές μεγάλων νοσοκομείων της Νέας Υόρκης, ή τους ξεχασμένους νεκρούς σε μαζικούς τάφους; Είναι αυτό Ευρώπη; Είναι αυτό Αμερική;

 

Το δράμα του τραύματος και η μνήμη

Οδημόσιος λόγος γύρω από τον κορωνoϊό και τις επιπτώσεις του είναι πολύπλευρος, πολυσημικός, ανταγωνιστικός και με πολύ μεγάλο θυμικό συντελεστή. Περιστρέφεται γύρω από το νόημα της ταυτότητας, της κανονικότητας, της πειθαρχικότητας και της αυτο-πειθαρχίας, της εμπιστοσύνης και της δυσπιστίας απέναντι σε θεσμούς και το πολιτικό προσωπικό. Καθημερινές σχεδόν είναι οι μετρήσεις για τα θέματα αυτά. Σε πολλές χώρες τραύμα της Covid-19 έδωσε την αφορμή για πολλές και νέες ψηφιακές κατά το πλείστον μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης και διανοητικής δημιουργίας (κονσέρτα, θεατρικές παραστάσεις, ανέκδοτα, ιστορικά βιβλία, μυθιστορήματα και ποίηση). Ταυτόχρονα όμως σε πολλές χώρες (π.χ. ΗΠΑ) κυριαρχεί η αμοιβαία δυσπιστία, η εκατέρωθεν απόδοση ευθυνών, η πολιτική του φόβου και πολεμικές μεταφορές που επιπολάζουν στον δημόσιο λόγο ("αόρατος εχθρός", "άμυνα", "επίθεση", "φονικός ιός", "πόλεμος", κ.λπ.), κάτι που φυσικά δεν συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία των πανδημιών και των ενδημιών (Sontag 1978: 64-6).                       

Από πρώτη έποψη η πανδημία φαίνεται να είναι παγκόσμια και καθολική απειλώντας τους πάντες και παντού. Εν αντιθέσει προς επιμέρους ανθρωπογενείς καταστροφές και απειλές, όπως λόγου χάριν είναι ο πόλεμος και οι τρομοκρατικές ενέργειες, είναι πιθανό να σημασιολογηθεί ως μια οικουμενική υπαρξιακή απειλή. Ωστόσο, οι υπαρκτές διαφορές στην κατανομή κρουσμάτων και θανάτων θέτουν αναπόφευκτα για άλλη μία φορά το  ερώτημα  "τραύμα για ποιον" (Δεμερτζής 2005);

Ως προαναφέρθηκε, η πανδημία αποκαλύπτει τη δυναμική της κοινωνίας της διακινδύνευσης. Ωστόσο, οφείλει κανείς να προσέξει ότι, παρά την γονιδιακή απροσδιοριστία του SARS-COV-2, η κινητοποίηση της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας (των κερδοσκοπικών φαρμακοβιομηχανιών συμπεριλαμβανομένων) δημιουργεί βάσιμη προσδοκία για επικείμενη (πλην όμως όχι άμεση) εξεύρεση θεραπείας. Παρά τη σφοδρότητά της, η πανδημία εκδηλώνεται και διαδίδεται σε ένα όχι αδαές κοινό και αντιμετωπίζεται από ειδικούς με σημαντική πείρα επί του αντικειμένου. Είναι γνωστό ότι επιδημιολόγοι είχαν προ πολλού προειδοποιήσει για την βέβαιη σχεδόν επέλευση ενός κορωνoϊού όπως ακριβώς κάνουν και τώρα: λόγω της ανθρωπογενούς παρέμβασης στα οικοσυστήματα, ακόμα κι αν εξαλειφθεί η COVID-19, θα υπάρξουν στο μέλλον μεταλλάξεις ιών και αλλαγές στους ξενιστές τους και συνεπώς νέα(ες) πανδημία ή ενδημία. Από τη μεριά της βιο-ιατρικής κοινότητας η πανδημία σίγουρα δεν ήρθε από το πουθενά, το πρόβλημα είναι/ήταν στην αβελτηρία των εθνικών συστημάτων υγείας και των αρχηγεσιών πολλών χωρών να την αντιμετωπίσουν. Εξάλλου, κατά μια έννοια η ανθρώπινη ιστορία είναι ιστορία πανδημιών (McNeill 1976). Σε κάθε περίπτωση όμως ξέρουμε ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μια επανάληψη του Μαύρου Θανάτου. Αυτό μάλλον θα συμβάλλει στο να μην καταστεί η COVID-19 μελλοντικό σημείο αναφοράς της συλλογικής μνήμης -τουλάχιστον σε χώρες με σχετικά μικρό αριθμό θυμάτων, αφενός, και με εμπιστοσύνη στις αρχές και τους ειδικούς, αφετέρου. Στις περιπτώσεις αυτές το τραύμα της πανδημίας θα είναι αθροισματικό, θα αφορά την οδύνη των οικογενειών που έχασαν δικούς τους ανθρώπους με αδόκητο τρόπο, αλλά δεν θα καταστεί πολιτισμικό τραύμα: δεν θα αλλάξει δηλαδή σε μεταγενέστερο χρόνο τα συστήματα αναφοράς κοινωνιών και μεγάλων ομάδων του πληθυσμού (Δεμερτζής 2013). Και δεν θα είναι η πρώτη φορά: πανδημίες με πολύ μεγαλύτερη θνησιμότητα δεν άφησαν ίχνη στη συλλογική και την επίσημη ιστορική μνήμη. Το 1968, λόγου χάριν, ο ιός της γρίπης του Χονγκ Κονγκ προκάλεσε ένα εκατομμύριο θανάτους και πέρασε σχεδόν απαρατήρητος από τη δημόσια σφαίρα και δημόσια μνήμη, καθώς εκείνη την εποχή πολλοί άνθρωποι είχαν άλλες προτεραιότητες (Keck και Lachenal 2019). Αλλά και η λεγόμενη ισπανική γρίπη, με πολλές δεκάδες εκατομμύρια νεκρών, δεν καθόρισε ανεξίτηλα συλλογικές ταυτότητες και δεν επηρέασε τις οργανωτικές αρχές των χωρών που έπληξε. 

Από την άλλη μεριά, ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να μετατραπεί η πανδημία στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες σε πολιτισμικό τραύμα διαστάσεων, παρά το ότι κατά τα φαινόμενα τα θύματα  θα είναι λιγότερα από εκείνα της ισπανικής γρίπης και του AIDS. Κι αυτό για τρεις λόγους:  

α) Mε το ξέσπασμα της πανδημίας άρχισε αυτό που ονομάζεται "δράμα του τραύματος" (trauma drama): η δημόσια συζήτηση και αντιπαράθεση γύρω από τη φύση και τα αίτια της αρρώστιας, τους υπεύθυνους για τις πραγματικές και δυνητικές απώλειες, τις αξιώσεις για συναισθηματική, θεσμική και συμβολική αποκατάσταση της "ζημίας" που έγινε και εξακολουθεί να γίνεται. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η οδυνηρή εμπειρία αποσπάται από τον ατομικό βιόκοσμο και μεταφέρεται στη δημόσια σφαίρα, εξηγείται, αναπαρίσταται και διαμεσολαβείται από τον δημόσιο λόγο και υπόκειται εξ αρχής σε μια διαδικασία  κοινωνικής νοηματοδότησης. Αλλού αυτό γίνεται έντονα κι αλλού με λιγότερο "αγωνιστικό" και εναντιωματικό τρόπο.

β) Ενώ σε άλλες περιπτώσεις οδυνηρών εμπειριών που έχουν σφραγίσει ανεπίστρεπτα συλλογική μνήμη και κοινωνική οργάνωση (π.χ. εμφύλιοι πόλεμοι, γενοκτονίες) μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα μεταξύ του συμβάντος και της αναπαράστασής του, στην περίπτωση της πανδημίας η χρονική αυτή απόσταση εκμηδενίστηκε λόγω της χρονο-χωρικής συμπίεσης που παράγεται από τα παγκόσμια δίκτυα επικοινωνιών και τον κυβερνοχώρο. Το ίδιο είχε συμβεί και με την 9/11 και τον τυφώνα Κατρίνα στις ΗΠΑ. Το θέμα μήνες τώρα  κατακλύζει την εθνική και διεθνή ειδησεογραφία (αλλά και την παραδημοσιογραφία) έτσι ώστε ο "κύκλος ζωής" του να παρατείνεται και άρα να αυξάνουν οι πιθανότητες αυτό να παραμείνει -επιλεκτικά πάντοτε- στη δημόσια μνήμη. 

γ) Η πανδημία έχει ήδη επιφέρει σοβαρή ύφεση στο διεθνές εμπόριο, την πετρελαιοπαραγωγή και τις χρηματαγορές. Οι συνέπειές του στον τουριστικό κλάδο (κατ’ εξοχήν πεδίο οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα) αναμένεται να είναι εξίσου ή και πιο σφοδρές με αποτέλεσμα την βέβαιη πτώση του ΑΕΠ στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Είναι πιθανόν λοιπόν από τη συνάρθρωση της υγειονομικής και της νέας οικονομικής κρίσης το δράμα του τραύματος να επιταθεί και να εκβάλει σε πολιτισμικό τραύμα που, μεταξύ άλλων, θα καθορίσει τη συλλογική μνήμη, τις αξίες και τις ταυτότητες. Κατά μία έννοια όλα θα εξαρτηθούν από την ανθεκτικότητα θεσμών, κοινωνικών συνόλων και ατόμων, από το πόση αβεβαιότητα και τρωτότητα μπορούν να αντέξουν τα υποκείμενα παρά τις επιτυχίες της σύγχρονης επιστήμης.   

Ερμηνευτικές εκδοχές του τραύματος

Τούτων δοθέντων, θυμίζοντάς μας τις σκοτεινές πλευρές και τις μαύρες τρύπες της τεχνοκρατίας και του "τεχνοπωλείου" (Postman 1993),  η πανδημία ίσως καταστεί το σημείο καμπής στη φαντασιακή θέσμιση της δυτικής κοινωνίας. Έχει υποστηριχθεί εν προκειμένω ότι από τον "αποκαλυπτικό" καταστροφισμό της κοινωνίας της διακινδύνευσης ενδέχεται να  αναδυθεί ένα "φαντασιακό της πανδημίας" που ερείδεται σε μια προσύλληψη της εξαφάνισης του ανθρώπινου είδους όχι τόσο κυριολεκτικά όσο ως επίκτητη αδυναμία του ανθρώπου να πλάσει τον εαυτό του (Lynteris 2020: 17, 139). Από αυτήν την έποψη, ως ολικό κοινωνικό γεγονός, η παρούσα πανδημία -όπως και άλλες στο παρελθόν-, ενδέχεται να αναδεύσει συστηματικά ένα αίσθημα απώλειας του εαυτού μέσα στον κόσμο και ως εκ τούτου να μεταστοιχειωθεί σε πολιτισμικό τραύμα.

Εκτός από "ολικό κοινωνικό γεγονός", η πανδημία μπορεί να αναγνωστεί και ως "ιστορικό συμβάν": ως μια περίπλοκη δόλιχος ρηγματικών περιστατικών, η σημασία των οποίων αναγνωρίζεται σε τρέχοντα χρόνο από τους πρωταγωνιστές και τα υποκείμενα που εμπλέκονται και ως παράγοντας μετασχηματισμού των δομών (Sewell 2005). Προς ώρας, τουλάχιστον όσον αφορά αρκετές χώρες της Ε.Ε. και στις ΗΠΑ, φαίνεται ότι η πανδημία ανταποκρίνεται στα κριτήρια που έθεσε ο Sewell (2005: 245 ff) για την εννοιολογική στοιχειοθέτηση του ιστορικού συμβάντος: αποσυνάρθρωση και αναδιάρθρωση των κοινωνικο-οικονομικών δομών, αλλαγές στους πολιτισμικούς και αισθητικούς κώδικες, επίταση και συσσώρευση συναισθηματικής ενέργειας, θέσμιση νέων τελετουργικών, ευνοϊκές συγκυρίες.

Από αυτήν την έποψη, ως "ιστορικό συμβάν" η πανδημία υφίσταται ως καταλύτης και ως επιταχυντής μελλοντικών δομικών αναπροσαρμογών, πολιτισμικών αλλαγών και ταυτοτικών ανακατατάξεων ακριβώς διότι λαμβάνει χώρα υπό συνθήκες υστερο-νεωτερικής χρονο-χωρικής συμπίεσης. Εννοείται ότι τα όσα προηγήθηκαν είναι μερικές μόνο από τις πολλαπλές και επάλληλες κοινωνιο-επιστημονικές και ψυχολογικές ερμηνευτικές εκδοχές του φαινομένου γύρω από το οποίο λέγονται σχεδόν τα πάντα (Καπόλα, Κουζελης  & Κωνσταντάς 2020). Πρέπει ωστόσο να κρατάμε μια κάποια επιφύλαξη ως προς την εγκυρότητα των όσων λέγονται στο πλαίσιο της σπάνιας ευκαιρίας που μας δίδεται να το μελετήσουμε κοινωνιολογικά in vivo. Όντας κι εμείς εντός της συνθήκης της χρονο-χωρικής συμπίεσης υποκείμεθα -αθέλητα ίσως- στην επιρροή του παροντισμού και της τυραννίας της στιγμής (Eriksen 2003),  δεσμευόμαστε από την γοητεία της κουλτούρας του παρόντος (nowist culture), της εξακολουθητικής επιμήκυνσης του τώρα (Bertman 1998). Όπως το έχει εξηγήσει ο Bauman (1998: 24), παροντισμός (presentism) είναι η αποσυσχέτιση του παρόντος από την ιστορία, άρα η απίσχναση της κοινωνιολογικής φαντασίας. Είναι να ζεις σε μια επίπεδη συλλογή αυθαίρετων παροντικών στιγμών που στη συνείδηση δεν λειτουργούν ως παρελθοντικό παρόν, αλλά ούτε και ως παροντικό μέλλον. Υπ’ αυτούς τους όρους, ναι μεν επί ποδός, η επιστημονική σκέψη πρέπει να σπεύδει βραδέως, όπως προσφυώς αναφέρει ο Σταυρακάκης (2020). Άρα να αποφεύγει τις βιαστικές αποφάνσεις και τον ψηφιακό συλλογισμό (είτε – είτε, ναι - όχι), να ανοίγεται με μετριοπάθεια στη μελέτη του απρόβλεπτου και να διατυπώνει τα συμπεράσματά της με εφεκτικό τρόπο.

*Ο Νίκος Δεμερτζής είναι Καθηγητής πολιτικής κοινωνιολογίας και επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ, καθώς και Διευθυντής & Πρόεδρος στο ΔΣ του ΕΚΚΕ.

Παραπομπές

1. https://www.theguardian.com/world/2020/may/13/coronavirus-world-map-which-countries-have-the-most-cases-and-deaths

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bauman, Z. (1998). From Pilgrim to Tourist—or a Short History of Identity. Στο Stuart Hall & Paul du Gay (επιμ.). Questions of Cultural Identity. Λονδίνο: Sage Publications (σελ. 18-36).

Bertman, S. (1998). Hyperculture: The Human Cost of Speed. London: Praeger.

Δεμερτζής, Ν. (2013). Το πολιτισμικό τραύμα στις συλλογικές ταυτότητες: περιπέτειες της μνήμης και διαδρομές της συγκίνησης. Στο: N. Δεμερτζής, Ε. Πασχαλούδη και Γ. Αντωνίου (επιμ.), Εμφύλιος. Πολιτισμικό τραύμα, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια (σελ. 19-42).

Δεμερτζής, Ν. (2005). Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης. Εκ των Υστέρων. #13:  138-148.

Δεμερτζής, Ν. (2002). Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, δημοσιότητα, διαδίκτυο. Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.

Eriksen, T. H. (2001). Tyranny of the Moment: Fast and Slow Time in the Information Age. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Garton Ash, T. (2020). A better world can emerge after coronavirus. Or a much worse one. The Guardian, 6/5/2020.

Hallin, C. D.  και Mancini, Ρ. (επιμ.) (2012). Comparing Media Systems: Three Models of Media and Politics. Νέα Υόρκη: Cambridge University Press

Καπόλα, Π., Κουζελης, Γ.  & Κωνσταντάς, Ο. (2020) (επιμ.) Αποτυπώσεις σε στιγμές κίνδυνου. Αθήνα:  Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου, Εκδ. Νήσος (ηλεκτρονική έκδοση)

Kasuga, N. (2020). Total Social Fact: Structuring, Partially Connecting, and Reassembling. Revue du MAUSS, 2 (36): 101-110.

Keck, F. και Lachenal, G. (2019). Simulations of epidemics: techniques of global health and neo-liberal government. Στο Ann H. Kelly, Frédéric Keck and Christos Lynteris (επιμ.) The Anthropology of Epidemics. Nέα Υόρκη: Routledge (σελ. 25-42).

MacMillan, M. (2020). The World after Covid-19. Economist, 9/5/2020.

McNeill, H. W. (1976). Plagues and Peoples. New York: Anchor Books.

Lynteris, C. (2020). Human extinction and the pandemic imaginary. New York: Routledge.

Postman, N. (1993). Technopoly. The Surrender of Culture to Technology. New York: Vintage Books.

Sewell, Η. W. Jr. (2005). Logics of History. Social Theory and Social Transformation. Chicago and London: The University of Chicago Press.

Sontag, S. (1978). Illness as Metaphor. New York: Farrar, Straus and Giroux.

Σταυρακάκης, Γ. (2020). Ιδεολογικές όψεις της υγειονομικής κρίσης(COVID19). Αθήνα: Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς. https://poulantzas.gr/yliko/giannis-stavrakakis-ideologikes-opsis-tis-ygionomikis-krisis-covid19/