Αρθρογραφια |
Κοινωνια & Κοσμος

Ποιο Είναι Το Κόστος Των Πανδημιών;

Τι μπορούμε να μάθουμε αν παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά τις πανδημίες του παρελθόντος;

| Μάιος 2020

Το άρθρο περιέχεται στο το βιβλίο της διαΝΕΟσις "Οι Ιδέες της Πανδημίας". Κυκλοφορεί στο e-shop μας και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία. 

"Μια ύφεση χωρίς προηγούμενο στον χώρο του θεάματος, την οποία τα διοικητικά στελέχη αποδίδουν σε μεγάλο βαθμό στον φόβο για την επιδημία, οδήγησε σε ξαφνικές αποφάσεις εχθές για κλείσιμο πέντε θεάτρων από απόψε", έγραψαν οι New York Times. "Συνολικά, τα φώτα θα σβήσουν σε περισσότερα από δώδεκα τοπικά θέατρα την επόμενη εβδομάδα", κατέληγε το άρθρο. 

Το δημοσίευμα, παρότι θα μπορούσε να αναφέρεται στις αρχές της σημερινής πανδημίας σε πολλές πόλεις ανά τον κόσμο, αφορά τη Νέα Υόρκη και τυπώθηκε στο φύλλο της 12ης Οκτωβρίου 1918. Ο λόγος για τον οποίο τότε έκλεισαν τα θέατρα στην πόλη ήταν ο φόβος για την ισπανική γρίπη, που είχε ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται κι έφτασε τελικά να προκαλέσει περισσότερους από 40 εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως τα επόμενα τρία χρόνια. 

Ο οικείος τόνος του δημοσιεύματος δείχνει ότι, παρά τις χαώδεις διαφορές του 1918 από το 2020, υπάρχουν κάποιες ομοιότητες. Αξίζει κάποιος να τις παρατηρήσει πιο προσεκτικά και να μάθει κάτι από αυτές; Τελικά, ποιος μπορεί να είναι ο οικονομικός αντίκτυπος μιας πανδημίας; 

Οι πανδημίες ως οικονομικά σοκ

Σύμφωνα με μια ομάδα τριών οικονομολόγων του UC Davis, οι οποίοι προσέγγισαν συνολικά την παραπάνω ερώτηση, οι οικονομικές συνέπειες των πανδημιών μοιάζουν σημαντικές και μακροπρόθεσμες, ενώ μπορεί να διαρκούν έως και 40 χρόνια μετά το πρώτο ξέσπασμα. Οι ερευνητές, σε ανάλυση που δημοσίευσε το γραφείο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ στο Σαν Φρανσίσκο μόλις τον προηγούμενο μήνα1 ξεχώρισαν δεκαπέντε "πανδημικά γεγονότα" με 100.000 ή περισσότερους θανάτους: ανάμεσά τους είναι η Μαύρη Πανώλη τον 14ο αιώνα, τα ξεσπάσματα της πανώλης στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα, της χολέρας τον 18ο αιώνα και της γρίπης (ισπανική, ασιατική, Χονγκ Κονγκ, Η1Ν1) τον 20ό και τον 21ο αιώνα. Έπειτα, εστίασαν τη μελέτη τους σε έξι ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο) για τις οποίες η βιβλιογραφία διαθέτει σχετικά αξιόπιστα οικονομικά δεδομένα. 

Προκειμένου να κάνουν μια εκτίμηση για τον οικονομικό αντίκτυπο μιας πανδημίας μελέτησαν τις αυξομειώσεις του φυσικού επιτοκίου, δηλαδή ενός θεωρητικού δείκτη που υπολογίζει το επίπεδο του επιτοκίου στο οποίο εξισορροπούνται οι αποταμιεύσεις με τις επενδύσεις, χωρίς πληθωρισμό. Το φυσικό επιτόκιο, ειδικά μεσοπρόθεσμα όταν δεν υπάρχουν σημαντικές τεχνολογικές ή άλλες μεταβολές, χρησιμεύει ως ένα υποθετικό όριο μεταξύ του σημείου που μια οικονομία επεκτείνεται ή συρρικνώνεται. 

Όπως φαίνεται και στο διάγραμμα παρακάτω, η "βουτιά" του φυσικού επιτοκίου μετά από μια πανδημία είναι αρκετά εντυπωσιακή και μακρόσυρτη (το έτος 0 αντιστοιχεί στο έτος που καταγράφεται ως τέλος της πανδημίας). Μάλιστα, η τάση φαίνεται να παραμένει ίδια και όταν οι ερευνητές επιχειρούν να εντάξουν στην ανάλυσή τους και άλλα σημαντικά γεγονότα που μπορεί να επηρέασαν τον ίδιο δείκτη (π.χ. τον λιμό του 15ου αιώνα) ή να εξαιρέσουν από τον υπολογισμό τους τις δυο πανδημίες που είχαν πολλαπλάσια θύματα από τις υπόλοιπες (Μαύρη Πανώλη και ισπανική γρίπη). Συγκριτικά, η αντίστοιχη "βουτιά" για τους πολέμους φαίνεται να διαρκεί πολύ λιγότερο, περίπου δέκα χρόνια, και ακολουθείται από ισχυρή ανάκαμψη. Η ανάλυση ασφαλώς απέχει σημαντικά από το να θεωρείται πλήρης, όμως δίνει μια ενδιαφέρουσα πρώτη εικόνα. 

Τέλος παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζεται η οικονομία κάθε χώρας, ένα εύρημα που ίσως φανερώνει και τα στενά όρια της συγκεκριμένης ανάλυσης. Όπως φαίνεται παρακάτω, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γερμανία μοιάζουν να υποφέρουν πολύ λιγότερο και να ανακάμπτουν πιο σύντομα, ενώ αντίθετα η Ισπανία, η Ιταλία, η Ολλανδία και η Γαλλία φαίνεται να βιώνουν πολύ πιο σημαντικές επιπτώσεις για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Οι ερευνητές αποδίδουν τις διαφορές αυτές στη "χρονική στιγμή που βρήκε τις χώρες η κάθε πανδημία, στη σχετική έκθεση της κάθε χώρας στην πανδημία, στο σχετικό μέγεθος του πληθυσμού σε εργάσιμη ηλικία και στο πόσο βιομηχανοποιημένη ήταν η κάθε οικονομία σε σχέση με τις υπόλοιπες". 

Το κόστος του social distancing

Γίνεται μεγάλη συζήτηση γύρω από το αν οι πολιτικές "κοινωνικής απόστασης" νεκρώνουν μια οικονομία σε τέτοιο βαθμό ώστε να τη βλάπτουν μεσοπρόθεσμα ή αν η έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης, που συνήθως προκύπτει από τέτοιες πολιτικές στο στάδιο που δεν υπάρχει φαρμακευτική αγωγή ή εμβόλιο, συμβάλλει με κάποιον τρόπο σε μια γρήγορη ανάκαμψη. Και, αν συμβαίνουν και τα δυο ταυτόχρονα, ποιο μπορεί να υπερισχύει;

H πρόσφατη απόπειρα οικονομολόγων της αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας και του ΜΙΤ να απομονώσουν και να μετρήσουν τον οικονομικό αντίκτυπο των "μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων" σε συνθήκες πανδημίας2 θα μπορούσε κι αυτή να ενταχθεί στον ίδιο κύκλο οικονομικών αναλύσεων που επιχειρούν να αντλήσουν μαθήματα από το παρελθόν ώστε να πλαισιώσουν τον διάλογο για το παρόν. 

Οι τρεις ερευνητές μελέτησαν δεδομένα από την πανδημία της ισπανικής γρίπης (που εκδηλώθηκε από το 1918 έως το 1920), η οποία κόστισε περισσότερες από μισό εκατομμύριο ζωές στις ΗΠΑ. Η μελέτη ανατρέχει σε κυβερνητικά αρχεία, αλλά και σε δημοσιεύματα εφημερίδων, προκειμένου να καταγράψει την αντίδραση 30 πολιτειών και 43 πόλεων στην πανδημία της ισπανικής γρίπης. Οι οικονομικές επιπτώσεις της ισπανικής γρίπης, σε συμφωνία και με άλλες μελέτες, φαίνεται να είναι σημαντικές: οι ερευνητές θεωρούν ότι μείωσε κατά 18% τη βιομηχανική παραγωγή των περιοχών που συμπεριέλαβαν στην έρευνά τους.

Όμως και οι διαφορές μεταξύ των πόλεων ήταν αρκετά μεγάλες. Όταν επιχείρησαν να συγκρίνουν παρόμοιες πόλεις που πήραν γρήγορα και αυστηρά μέτρα με εκείνες που καθυστέρησαν, διαπίστωσαν διαφορές στον ρυθμό και στη διάρκεια της ανάκαμψής τους. Οι πόλεις που πήραν γρήγορα μέτρα είχαν επίσης πιο γρήγορη ανάκαμψη και μάλιστα αυτό το αποτέλεσμα διατηρείται για όλο το διάστημα που καλύπτει η μελέτη, από το 1919 έως το 1924. Ωστόσο, ακόμα και έτσι, ίσως η έρευνα να αγνοεί κάποιον άλλο παράγοντα, πέρα από όσους έχει εντάξει στα μοντέλα της, ο οποίος να εξηγεί αυτές τις συσχετίσεις. 

Ακόμα τρεις ερευνητές, σε εργασία3   που δημοσίευσε το Εθνικό Γραφείο Οικονομικών Ερευνών των ΗΠΑ (NBER) τον Μάρτιο του 2020, επιχειρούν να μετρήσουν τον οικονομικό αντίκτυπο της ισπανικής γρίπης, διαχωρίζοντάς τον από τις επιπτώσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Διαπιστώνουν κατά μέσο όρο μείωση του ΑΕΠ και της κατανάλωσης σε κάθε χώρα κατά 6% και 8% αντιστοίχως. Με λιγότερη βεβαιότητα σημειώνουν ότι στις χώρες με τους περισσότερους θανάτους από την ισπανική γρίπη οι τιμές των μετοχών στα χρηματιστήρια μειώθηκαν, όπως και οι αποδόσεις των βραχυπρόθεσμων κυβερνητικών ομολόγων.

Οι πανδημίες ως καταλύτες

Χρειάστηκε να ξεσπάσει μια πανδημία για να συνειδητοποιήσουμε πόσο λίγα γνωρίζουμε για τον τρόπο με τον οποίο οι επιδημίες επηρεάζουν την κοινωνική και την οικονομική ζωή. Κι όμως, οι πανδημίες είχαν πάντοτε σημαντικές συνέπειες και λειτούργησαν ως καταλύτες στην ιστορία. Η πανώλη της Καρχηδόνας το έτος 252 ήταν η αιτία που ερήμωσαν ολόκληρες ρωμαϊκές πόλεις. Οδήγησε μάλιστα σε απότομη μείωση της οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας, η οποία ίσως ήταν μια από τις αιτίες της πτώσης ολόκληρης της αυτοκρατορίας τις επόμενες δεκαετίες. 

Η Μαύρη Πανώλη (1347-1352) υπολογίζεται ότι κόστισε τη ζωή στον μισό περίπου πληθυσμό της Ευρώπης τότε. Ο απολογισμός των θυμάτων ήταν τόσο μακρύς, που τα επόμενα χρόνια ο αντίκτυπος της πανδημίας εκδηλώθηκε και ως έλλειψη εργαζομένων και η έλλειψη αυτή έφερε αύξηση των εισοδημάτων τους. Κατά συνέπεια, αυξήθηκε και η διαπραγματευτική ισχύς των εργαζομένων, με αποτέλεσμα να φτάσουμε σταδιακά στο τέλος της φεουδαρχίας.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Μαύρη Πανώλη ευθύνεται επίσης και για το χάσμα στα εισοδήματα μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου. Πριν από την εξάπλωση της επιδημίας (η οποία επικεντρώθηκε στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη) τα εισοδήματα στον Νότο ήταν, λόγω του εμπορίου, υψηλότερα. Η τάση αυτή αναστράφηκε τότε. Επιπλέον, τα υψηλότερα εισοδήματα των εργαζομένων δημιούργησαν μεγαλύτερη ζήτηση για μεταποιητικά προϊόντα που παράγονταν στις πόλεις, συμβάλλοντας έτσι και στην αστικοποίηση. Τα επόμενα κύματα πανώλης στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα είχαν και αυτά ευρύτερες συνέπειες στην αστικοποίηση, ανάλογα και με την περιοχή στην οποία εκδηλώθηκαν. 

Οι παραπάνω αναλύσεις και οι απόπειρες ποσοτικοποίησης που τις συνοδεύουν είναι αρκετά επισφαλείς, σε σημείο πολλές φορές να θυμίζουν απλές ασκήσεις στο χαρτί. Αφορούν διαφορετικούς τόπους και χρόνους, κατά τους οποίους η συλλογή των δεδομένων και η διάχυση της πληροφορίας συνέβαιναν με πολύ διαφορετικό τρόπο, ενώ ο κόσμος ήταν οργανωμένος διαφορετικά. Ακόμη όμως και να είναι σχετικά ακριβείς, όπως η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, το ίδιο συμβαίνει και με τις πανδημίες και τις συνέπειές τους. 

Ωστόσο, η αναζήτηση στοιχείων, τεκμηρίων και μαθημάτων από το παρελθόν, ακόμη και σε αυτό το ατελές πλαίσιο, εξακολουθεί να είναι χρήσιμη. Αναδεικνύει το πώς οι πανδημίες έφεραν σημαντικούς κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς. Δίνει επίσης μια ιδέα για την κλίμακα και για τα χαρακτηριστικά των αλλαγών, προκειμένου οι οργανωμένες κοινωνίες να απαντήσουν με κατάλληλες πολιτικές. Τέλος, προσφέρει ένα ψύχραιμο πλαίσιο σκέψης για όλους, σε μια περίοδο που δεν λείπει ο πανικός, η κινδυνολογία και ο καταιγισμός από αμφίβολης ποιότητας προβλέψεις.

Παραπομπές

1.  Jordà, Òscar, Sanjay R. Singh, Alan M. Taylor. 2020. “Longer-Run Economic Consequences of Pandemics,” Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper 2020-09. Διαθέσιμο εδώ: https://www.frbsf.org/economic-research/files/wp2020-09.pdf#page=16&zoom=100,50,558

2. Μια πρώιμη εκδοχή της μελέτης, η οποία ακόμη δεν έχει περάσει από διαδικασία αξιολόγησης (peer review), δημοσιεύεται εδώ. Το άρθρο αυτό βασίστηκε στην εκδοχή της 13ης Απριλίου 2020.

3. Διαθέσιμη εδώ: https://www.nber.org/papers/w26866