Αρθρογραφια |
Κοινωνια & Οικονομια & Υγεία

Πώς Η Πανδημία Αλλάζει Tον Κόσμο Tης Εργασίας

Ποιες οι επιπτώσεις της πανδημίας Covid-19 στην εργασία και ποια η αντίδραση των χωρών του κόσμου που πλήττονται από αυτήν; Ποιες οι προκλήσεις για την επόμενη μέρα και ποιες μορφές μπορεί να έχει μια παγκόσμια συντονισμένη αντίδραση στην κρίση;

,
| Απρίλιος 2020

Το παρόν κείμενο αποτελεί μια προκαταρκτική επισκόπηση των επιπτώσεων της πανδημίας στον κόσμο της εργασίας, και κυρίως της πρώτης αντίδρασης των πληγέντων χωρών, την ώρα που και η Ελλάδα έχει επιλέξει το lockdown για τον έλεγχο και τον περιορισμό των κρουσμάτων. Βάση του κειμένου αποτελούν τα πρώτα δεδομένα που έχουν συλλέξει, για κάθε χώρα, διεθνείς οργανισμοί (ΔΟΕ, ΟΟΣΑ) αλλά και παγκόσμιες έρευνες μέχρι τις 7 Απριλίου. Η ανάλυση της ελληνικής περίπτωσης δεν περιλαμβάνεται στο παρόν κείμενο, καθώς απαιτεί μια σε βάθος μελέτη των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία, των δυνατοτήτων της και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, και πρόκειται να ακολουθήσει σε δεύτερη φάση με την εστίαση σε εθνικά δεδομένα και πρωτογενείς πηγές.

Όπως προκύπτει με μια πρώτη ματιά, οι αντιδράσεις των χωρών και τα πεδία παρέμβασής τους φαίνεται να παρουσιάζουν ομοιότητες: Οι περισσότερες χώρες που έχουν πληγεί από την πανδημία, μεταξύ αυτών και η χώρα μας, έχουν πάρει μέτρα προστασίας τόσο της απασχόλησης όσο και των επιχειρήσεων. Ωστόσο, παρατηρούνται και σημαντικές μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, κυρίως στη μορφή και την έκταση των μέτρων και των ρυθμίσεων, και αυτό φαίνεται να σχετίζεται αφενός με τη διαφορετική δημοσιονομική δυνατότητα της κάθε χώρας και αφετέρου με το γεγονός ότι η πανδημική κρίση δεν επηρεάζει όλες τις πληγείσες χώρες στον ίδιο βαθμό. Για παράδειγμα, αρκετές χώρες, για να βοηθήσουν τους εργαζόμενους να διατηρήσουν τις θέσεις εργασίας τους, εφαρμόζουν σχήματα βραχυχρόνιας εργασίας κατά το πρότυπο του προγράμματος Kurzarbeit της Γερμανίας, αλλά αυτό συμβαίνει με διαφορετικό τρόπο ως προς το ύψος των ενισχύσεων και τις κατηγορίες των επωφελουμένων. Μια τέτοια αναφορά στα μέτρα άλλων χωρών επιδιώκει να παράσχει στον Έλληνα αναγνώστη μια βάση πληροφόρησης για τις πρακτικές που έχουν υιοθετηθεί στο επίπεδο στήριξης της εργασίας και των επιχειρήσεων, και παράλληλα να αναδείξει τις προκλήσεις για την επόμενη μέρα, κυρίως μέσα από διεθνείς παραμέτρους, καθότι η κρίση κατέδειξε με τον πιο εμφατικό τρόπο ότι η πανδημία του Covid-19 αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα που απαιτεί παγκόσμιες λύσεις.

Υγειονομική Κρίση και Κρίση στην Αγορά Εργασίας: Οι Δυο Όψεις της Πανδημίας

Η κλιμάκωση -σε έκταση και σε ένταση- της παγκόσμιας πανδημίας της νόσου Covid-19 έχει δραματικές επιπτώσεις τόσο στη δημόσια υγεία όσο και στο παγκόσμιο εργατικό δυναμικό. Οι ανθρώπινες απώλειες ξεπερνούν τις 180.000 (22/04), τα επιβεβαιωμένα κρούσματα τα 2,6 εκατομμύρια, ενώ οι απώλειες σε θέσεις απασχόλησης και σε ώρες εργασίας καθιστούν την παρούσα πανδημική κρίση τη σοβαρότερη παγκόσμια κρίση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.1 Σύμφωνα με πολύ πρόσφατα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ΔΟΕ), οι αλλαγές στον παγκόσμιο εργασιακό χάρτη είναι σε πλήρη εξέλιξη:

  • Το 81% του παγκόσμια ενεργού πληθυσμού εργαζομένων (3,3 δισεκατομμυρίων) επηρεάζεται από το κλείσιμο ή την υπολειτουργία των χώρων εργασίας.
  • 1,25 δισεκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν με απόλυση ή με μείωση του μισθού τους.
  • Μόνο το δεύτερο τρίμηνο του 2020 αναμένεται να χαθεί το 6,7% των ωρών εργασίας σε όλον τον κόσμο, δηλαδή 195 εκατομμύρια ισοδύναμα πλήρους απασχόλησης (για εβδομάδα εργασίας 48 ωρών).
  • Η αρχική εκτίμηση για απώλεια 25 εκατομμυρίων θέσεων εργασίας το 2020 εκτιμάται ότι θα ξεπεραστεί, αν και η πραγματική πορεία εξαρτάται σημαντικά από τα μέτρα προστασίας που θα υιοθετήσει κάθε χώρα.
  • Περισσότερο αναμένεται ότι θα πληγούν οι ευρωπαϊκές χώρες (6%, ισοδύναμο με 12 εκατ. εργαζομένων σε πλήρη απασχόληση) και οι αραβικές (8,1%, ισοδύναμο με 5 εκατ. εργαζομένων σε πλήρη απασχόληση), με την περιοχή της Ασίας και του Ειρηνικού να ακολουθούν (7,2%, ισοδύναμο με 125 εκατ. εργαζομένων σε πλήρη απασχόληση).

Οι χώρες φαίνεται να λαμβάνουν άμεσα μέτρα, ωστόσο οι εξελίξεις σε σχέση με τη διάρκεια και τη δριμύτητα της κρίσης είναι ακόμα δύσκολο να προβλεφθούν με ακρίβεια.

Οι Επιπτώσεις στην Οικονομία και την Εργασία: Οι κλάδοι που πλήττονται περισσότερο

Συνολικά, σε ένα δείγμα 42 ευρωπαϊκών χωρών2 μόνο τον πρώτο μήνα λήψης των έκτακτων μέτρων φαίνεται να έχουν πληγεί άμεσα 6.115.246 επιχειρήσεις, με τους εργαζόμενούς τους να φτάνουν τους 30 εκατομμύρια. Στον κλάδο της εστίασης, των καφέ/μπαρ και της διασκέδασης/ αναψυχής οι επιχειρήσεις που έχουν πληγεί άμεσα από την πανδημική κρίση είναι περισσότερες από 3 εκατομμύρια και οι εργαζόμενοί τους φθάνουν τα 12 εκατομμύρια. Στον τουρισμό (ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταξιδιωτικά γραφεία) οι εργαζόμενοι που πλήττονται άμεσα ξεπερνούν τα 5 εκατομμύρια, οι οποίοι εργάζονται συνολικά σε τουλάχιστον 600.000 επιχειρήσεις.

 

Ανισότητες και Ευαλωτότητες: Ποιοι φαίνεται να εκτίθενται περισσότερο στις επιπτώσεις της πανδημίας

Η πανδημική κρίση, ωστόσο, φαίνεται να μην έχει παντού τις ίδιες επιπτώσεις. Όπως και σε κάθε κρίση ορισμένες ομάδες πληθυσμού απορροφούν πρώτες τους κραδασμούς και έχουν τις μεγαλύτερες απώλειες. Οι πρώτες εκτιμήσεις δείχνουν ότι η κρίση της νόσου Covid-19 έχει ήδη εκθέσει άμεσα τόσο την ευθραυστότητα των οικονομιών των χωρών όσο και τις σημαντικές ανισότητες μεταξύ των διαφόρων ταχυτήτων εργαζόμενων. Ενδεικτικά, οι εργαζόμενοι που φαίνεται να πλήττονται περισσότερο είναι μεταξύ άλλων:

  • Εργαζόμενοι χωρίς σταθερή σχέσης εργασίας και με χαμηλά εισοδήματα, συμπεριλαμβανομένων των αυτοαπασχολούμενων με χαμηλό και αβέβαιο εισόδημα και των περιστασιακά εργαζόμενων,3 οι οποίοι ενδέχεται να επηρεαστούν δυσανάλογα από την πανδημία, καθώς συχνά δεν δικαιούνται συγκεκριμένες παροχές (για παράδειγμα άδεια ασθενείας) και είναι πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν σοβαρές οικονομικές δυσκολίες κατά τη διάρκεια της κρίσης του πανδημίας. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο την εβδομάδα 18-25 Μαρτίου, το 57% των εργαζόμενων είχε απασχοληθεί λιγότερο από ότι την αμέσως προηγούμενη εβδομάδα, ενώ από όσους εργάζονταν τον Φεβρουάριο, το 8% έχει ήδη χάσει τη δουλειά του λόγω της πανδημίας. Για όσους εξακολουθούν να εργάζονται, η πιθανότητα να απολυθούν τους επόμενους τέσσερις μήνες φτάνει το 33%. Στο ίδιο διάστημα, οι εργαζόμενοι κατά μέσο όρο, αναμένεται να έχουν 35% λιγότερο εισόδημα, ενώ πιστεύουν ότι έχουν 49% περισσότερες πιθανότητες να μην μπορούν να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις.4 Αυτές οι σκληρές επιπτώσεις, ωστόσο, δεν αφορούν στον ίδιο βαθμό το σύνολο του εργαζόμενου πληθυσμού: οι νέοι και οι εργαζόμενοι με χαμηλά εισοδήματα φαίνεται να πλήττονται περισσότερο.
  • Οι μακροχρόνια άνεργοι αλλά και οι εργαζόμενοι στην άτυπη οικονομία. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας5 το 61% του εργαζόμενου πληθυσμού στον κόσμο (περίπου 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι) εργάζονται άτυπα και χωρίς κανένα δίχτυ εργασιακής προστασίας. Σε πολλές περιπτώσεις, λόγω της άτυπης εργασιακής τους σχέσης, δεν στοιχειοθετούν δικαίωμα πρόσβασης σε κοινωνικά επιδόματα και σε πολλές από τις κοινωνικές ελαφρύνσεις που ανακοινώθηκαν πρόσφατα στις διάφορες χώρες του κόσμου λόγω της πανδημίας. Τα πράγματα αναμένονται ακόμη χειρότερα σε πολλές χώρες της Αφρικής, όπου η άτυπη οικονομία αγγίζει το 86%.

  • Οι εργαζόμενες γυναίκες, οι οποίες σε σχέση με τους άνδρες κυριαρχούν στην άτυπη οικονομία, φαίνεται ότι θα πληγούν περισσότερο. Σύμφωνα με έρευνα των Ηνωμένων Εθνών6 οι γυναίκες καταλαμβάνουν το 95% της άτυπης οικονομίας στη Νότια Ασία, το 89% στην Υποσαχάρια Αφρική και το 59% στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική.

Πέρα από τη διαπίστωση ότι συγκεκριμένες ομάδες εργαζομένων φαίνεται να πλήττονται δυσανάλογα σε σχέση με άλλες, η πανδημία φέρνει, επίσης, στο φως σημαντικά κενά στα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας των χωρών παγκοσμίως.

Κοινωνική Προστασία: Πρόσφατες Παρεμβάσεις αλλά και Κενά σε Παγκόσμια Κλίμακα

Από την 1η Φεβρουαρίου έως τις 22 Μαρτίου 2020, 46 χώρες που έχουν πληγεί από την πανδημία έχουν ανακοινώσει τουλάχιστον 97 μέτρα κοινωνικής προστασίας για την αντιμετώπιση της κρίσης της νόσου Covid-19.7 Από το σύνολο των χωρών του κόσμου (214) το 21,5% έχει λάβει μέτρα κοινωνικής στήριξης και προστασίας. Στην Ασία και τον Ειρηνικό, τις πρώτες περιοχές που πλήγησαν από την πανδημία, 13 χώρες έχουν υιοθετήσει μέτρα (το 28,9% του συνόλου), στην Ευρώπη και την Κεντρική Ασία 11 χώρες (το 36,2% του συνόλου), στην Αμερική 11 χώρες (το 24,4% του συνόλου ), και από τις αραβικές χώρες μόνο μια (το 8,3% του συνόλου).

 

 

Από τα μέτρα που έχουν εξαγγελθεί παγκοσμίως σχεδόν το ένα πέμπτο (18,9%) αφορά στην υγεία, και στα επιδόματα ανεργίας (17,9%). Έχουν επίσης υιοθετηθεί (17,9%) νέες ή και διευρυμένες κοινωνικές παροχές σε οικογένειες χαμηλού εισοδήματος. Άλλα μέτρα σχετίζονται με προσαρμογές στις συντάξεις (8,4%), με άδειες ή παροχές ασθενείας (6,3%), με οικογενειακά επιδόματα/παροχές (6,3%), με μέτρα για την αγορά εργασίας (5,3%), με επιδοτήσεις στέγασης (4,2%) και επισιτισμού (2,1%) και, τέλος, με γονεϊκές παροχές (2,1%).

Ωστόσο, παρά τα μέτρα παρέμβασης, η παγκόσμια εικόνα δείχνει ότι εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά δομικά κενά κοινωνικής προστασίας με αποτέλεσμα εκατομμύρια πληθυσμού να μένουν χωρίς ασπίδα προστασίας κατά της εξάπλωσης της πανδημίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι σχεδόν το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού δεν έχει καμία ιατροφαρμακευτική κάλυψη8 ή πρόσβαση σε εθνικές υπηρεσίες υγείας. Περίπου 800 εκατομμύρια άνθρωποι δαπανούν κάθε χρόνο το 10% τουλάχιστον του οικογενειακού τους προϋπολογισμού για την υγειονομική τους περίθαλψη, ενώ 100 εκατομμύρια άνθρωποι οδηγούνται στη φτώχεια9 λόγω ιατρικοφαρμακευτικών δαπανών. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί  στερούνται τη δυνατότητα περίθαλψης όταν είναι άρρωστοι -ακόμη και όταν έχουν εξαιρετικά μεταδοτικές ασθένειες όπως η νόσος Covid-19. Παγκοσμίως, οι χώρες που διαθέτουν σύστημα κοινωνικής ασφάλισης ή/και κοινωνικής πρόνοιας είναι λιγότερες από τα δυο τρίτα10 και μόνο ένας στους πέντε ανέργους σε ολόκληρο τον κόσμο11 μπορεί να υπολογίζει σε επιδόματα ανεργίας. Καθώς η πανδημία βρίσκεται σε εξέλιξη, η ανάγκη για κοινωνική προστασία πρέπει να επαναπροσδιοριστεί. Η ασιατική δημοσιονομική κρίση του 1997 και η πιο πρόσφατη δημοσιονομική και οικονομική κρίση του 2008 κατέδειξαν τον καίριο ρόλο της κοινωνικής προστασίας στη σταθεροποίηση του εισοδήματος των νοικοκυριών, στην αύξηση της συνολικής ζήτησης και στην ανάκαμψη των κοινωνιών και της οικονομίας εν γένει (τα διδάγματα από την κρίση του 2008 συνοψίζονται σε διάφορες δημοσιεύσεις ΔΟΕ 2010, 2011, 2014, 2017·Συμβουλευτική Ομάδα Κοινωνικής Προστασίας 2011)

 

Τι Περιλαμβάνουν μέχρι σήμερα τα ΜΕΤΡΑ ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ των χωρών στον τομέα της Οικονομίας και της Εργασίας;

Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η πανδημική κρίση δεν επηρεάζει όλες τις χώρες που έχουν πληγεί στον ίδιο βαθμό και μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει διαφορετικές αντιδράσεις τόσο στο είδος των μέτρων όσο και στο χρόνο λήψης τους.

Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1 που ακολουθεί τα μέτρα που έχουν ληφθεί για τις επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους εκτείνονται κυρίως σε επτά πεδία:

Ποιο είναι το εύρος παρέμβασης των χωρών που έχουν πληγεί από την κρίση12

Πώς έχουν αντιδράσει μέχρι σήμερα οι χώρες που έχουν πληγεί από την πανδημία και έχουν θεσπίσει μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης; Πόσες από αυτές έχουν λάβει παράλληλα αντισταθμιστικά μέτρα για την ενίσχυση και την οικονομική υποστήριξη των εργαζόμενων και των εργοδοτών, και σε πόσα από τα επτά πεδία πολιτικής παρέμβασης;

 

Όπως φαίνεται από το γράφημα, η συντριπτική πλειονότητα των χωρών (39 από τις 46) έχει λάβει μέτρα στήριξης σε περισσότερα από τα μισά πεδία παρέμβασης, ενισχύοντας εργαζόμενους, άνεργους, επιχειρήσεις, αλλά και ευάλωτες οικονομικά οικογένειες που έχουν πληγεί από την πανδημία και από τις εργασιακές και οικονομικές επιπτώσεις των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης, ενώ 11 χώρες φαίνεται να έχουν προβλέψει ρυθμίσεις σε όλα τα πεδία.

Αντίδραση χωρών με τα περισσότερα κρούσματα μέχρι τις 15/04/2020

Από το σύνολο των χωρών του κόσμου που έχουν λάβει μέτρα ενίσχυσης των εργαζομένων και ελάφρυνσης των επιχειρήσεων οι χώρες με τα περισσότερα κρούσματα μέχρι τις 15/04/2020 φαίνεται στην πλειονότητά τους να έχουν υιοθετήσει ρυθμίσεις και στα 7 πεδία παρέμβασης.

Από την παραπάνω έρευνα προκύπτει ότι οι 45 από τις 46 χώρες έχουν λάβει μέτρα για την ενίσχυση και την ελάφρυνση των επιχειρήσεων που έχουν πληγεί από την κρίση. Αμέσως επόμενη έρχεται η ενίσχυση των εργαζομένων που έχασαν την εργασία τους και των αυτοαπασχολούμενων των οποίων οι εργασίες παρουσιάζουν μείωση (40 από τις 46 χώρες). Αρκετές είναι οι χώρες (33 από τις 46) που έχουν επιδοτήσει και ενισχύσει την τηλεργασία και την ψηφιακή λειτουργία και που λαμβάνουν μέτρα για πιο ασφαλή εργασιακά περιβάλλοντα. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι, επίσης, ότι 31 χώρες από τις 46 έχουν λάβει μέτρα για την προσαρμογή του χρόνου εργασίας των εργαζομένων (προσωρινά μειωμένη εργασία και κάλυψη του αντίστοιχου απολεσθέντος εισοδήματος ή μέρος αυτού). Αναφορικά με τους νοσούντες εργαζόμενους από τον ιό και την ενίσχυσή τους, 29 χώρες από τις 46 φαίνεται να έχουν πάρει επιπρόσθετα μέτρα για τη ρύθμιση των αδειών ασθενείας και την κάλυψη περίθαλψης, ενώ για την ενίσχυση των εργαζόμενων σε υποχρεωτική απομόνωση που δεν μπορούν να εργαστούν μέσω τηλεργασίας έχουν εισάγει ρυθμίσεις οι 18 από τις 46 χώρες. Για την κάλυψη έκτακτων αναγκών φροντίδας (για παράδειγμα ανήλικων τέκνων των οποίων τα σχολεία είναι κλειστά) και για τη διευκόλυνση των ευάλωτων οικονομικά οικογενειών (ενίσχυση ενοικίου, αναστολή δόσεων δανείων, έκπτωση λογαριασμών ΔΕΚΟ)  έχουν φροντίσει σχεδόν οι μισές χώρες (25 και 23 αντίστοιχα από τις 46). Τέλος, μόνο 6 από τις 46 χώρες έχουν λάβει συγκεκριμένα μέτρα κατά των απολύσεων και ίσως αυτός είναι ένας τομέας που θα πρέπει να ενισχυθεί από τις κυβερνήσεις για να αποφευχθεί μια εκ νέου αύξηση της ανεργίας.

Στο ίδιο πλαίσιο, ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι οι χώρες που είχαν πληγεί περισσότερο από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 φαίνονται ενεργές στα περισσότερα πεδία πολιτικής παρέμβασης: 

 

Ακολουθούν ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα μέτρων:

Μείωση κινδύνου έκθεσης στον χώρο εργασίας: Μέτρα για την υποστήριξη της τηλεργασίας και την ψηφιοποίηση των υπηρεσιών

Η Αργεντινή ενέκρινε χρηματοδότηση 7,2 εκατ. ευρώ για την αποκλειστική χρήση της τηλεργασίας στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, ενώ και άλλες χώρες, στο πλαίσιο της κρίσης, έχουν εντατικοποιήσει την υποστήριξη της ψηφιοποίησης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Η Κίνα έχει θεσπίσει μέτρα υπέρ της υιοθέτησης από τις επιχειρήσεις νέων τεχνολογιών και επιχειρηματικών πρακτικών (διαδικτυακές πωλήσεις, παράδοση προϊόντων χωρίς επαφή, ηλεκτρονική ιατρική περίθαλψη, ηλεκτρονική εκπαίδευση, ψηφιακή ψυχαγωγία). Για την ενίσχυση των ψηφιακών τεχνολογιών ενέκρινε επίσης την επιδότηση μικρομεσαίων επιχειρήσεων για την αγορά τεχνολογίας cloud. Στην Ιταλία, το υπουργείο Καινοτομίας και Ψηφιοποίησης ξεκίνησε μια πρωτοβουλία με τίτλο "Ψηφιακή Αλληλεγγύη". Αυτή περιλαμβάνει μια ψηφιακή πύλη όπου οι επιχειρήσεις (ιδιαίτερα μικρομεσαίες και αυτοαπασχολούμενοι) έχουν δωρεάν πρόσβαση στις ψηφιακές υπηρεσίες μεγάλων εταιρειών του ιδιωτικού τομέα σχετικές με την τηλεργασία, την τηλεδιάσκεψη, την πρόσβαση σε δεδομένα κινητής τηλεφωνίας και τις τεχνολογίες cloud. Η Κορέα εισήγαγε μέτρα για την ενθάρρυνση των πολύ μικρών επιχειρήσεων να λειτουργούν διαδικτυακά. Στη Λετονία αναπτύχθηκαν πρωτοβουλίες Fintech για τη στήριξη της χρηματοδότησης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων εν όψει της κρίσης.

Προγράμματα μειωμένης απασχόλησης και μέτρα κατά των απολύσεων

Ένα σημαντικό μάθημα από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 είναι ο θετικός ρόλος που μπορούν να διαδραματίσουν τα προγράμματα μειωμένης εργασίας (STW) στον μετριασμό του οικονομικού και κοινωνικού κόστους. 13 Τα προγράμματα αυτά αποσκοπούν στη διατήρηση των θέσεων εργασίας στις επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν προσωρινή μείωση ζήτησης και παρέχουν οικονομική ενίσχυση στους εργαζομένους των οποίων το ωράριο εργασίας έχει μειωθεί ή έχουν προσωρινά σταματήσει να εργάζονται, και των οποίων η σύμβαση εργασίας με την επιχείρηση παραμένει σε ισχύ. Η Γερμανία απλοποίησε την πρόσβαση στη μειωμένη εργασία (Kurzarbeit). Οι επιχειρήσεις μπορούν πλέον να ζητήσουν υποστήριξη εάν το 10% (αντί του 33%) του εργατικού τους δυναμικού έχει επηρεαστεί από μείωση του χρόνου εργασίας. Εκτός από την κάλυψη του 60% της διαφοράς των μηνιαίων καθαρών αποδοχών -λόγω μείωσης των ωρών εργασίας-  πλέον θα καλύπτεται και το 100% των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης των χαμένων ωρών εργασίας. Η ρύθμιση αυτή είναι βελτιωμένη καθώς κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης επιδοτήθηκε μόνο το 50% των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, με τους  εργοδότες να καλύπτουν οι ίδιοι το άλλο μισό. Επίσης το δικαίωμα της Kurzarbeit επεκτάθηκε και στην προσωρινή, μέσω τρίτων, απασχόληση. Η Ιταλία έχει επεκτείνει τη μειωμένη εργασία (Cassa Integrazione Guadagni) σε όλους τους κλάδους και τις επιχειρήσεις για διάστημα έως και 9 εβδομάδων. Η Κορέα επίσης μείωσε τις προϋποθέσεις για την ένταξη στο πρόγραμμα για τη διατήρηση της απασχόλησης. Επίσης, για έξι μήνες αύξησε την οικονομική ενίσχυση όσων εταιρειών έχουν υπαλλήλους που βρίσκονται σε άδεια με αποδοχές, επιδοτώντας τα δύο τρίτα του μισθού (από το 50% που ήταν πριν) για μεγάλες επιχειρήσεις και τα τρία τέταρτα του μισθού (από τα δυο τρίτα που ήταν πριν) για τις μικρομεσαίες.

Η Πορτογαλία ανακοίνωσε ένα "σύστημα προσωρινής διαθεσιμότητας", το οποίο επιτρέπει σε εταιρείες με οικονομικές δυσκολίες να διατηρήσουν το προσωπικό τους, με τους εργαζόμενους να λαμβάνουν τα δύο τρίτα των αποδοχών τους, το 70% των οποίων θα καλύπτεται μέσω της κοινωνικής ασφάλισης και το υπόλοιπο 30% από την εταιρεία. Η κυβέρνηση της Δανίας συμφώνησε με τους κοινωνικούς εταίρους να καλύψει το 75% των μισθών των εργαζομένων στις επιχειρήσεις που επλήγησαν από την κρίση στην περίπτωση που οι εταιρείες συνεχίσουν να πληρώνουν το υπόλοιπο 25% αντί να απολύσουν τους εργαζομένους. Οι εργαζόμενοι, από τη μεριά τους, οφείλουν να πάρουν σε αυτό το διάστημα πέντε ημέρες από την ετήσια άδειά τους. Η Γαλλία ενοποίησε όλα τα σχήματα μειωμένης εργασίας και τα απλοποίησε επεκτείνοντάς τα στο σύνολο των εργαζομένων και καλύπτοντας το 84% του μεικτού μισθού (100% εάν οι εργαζόμενοι συμμετέχουν σε κατάρτιση ή εάν λαμβάνουν τον κατώτατο μισθό). Η Ισπανία, η Γαλλία και η Ιταλία, εισήγαγαν περιορισμούς στις απολύσεις για να υποχρεώσουν τις εταιρείες να χρησιμοποιούν τα διευρυμένα συστήματα μειωμένης εργασίας αντί να απολύουν εργαζομένους.

Οικονομική ενίσχυση, φοροελαφρύνσεις και ελαφρύνσεις ασφαλιστικών εισφορών και αναστολή δόσεων δανείων των επιχειρήσεων

Το Ηνωμένο Βασίλειο εισήγαγε ένα σύστημα εγγυήσεων για το 80% της αξίας των δανείων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ενώ ενέκρινε επιπλέον χρηματοδότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης ύψους 2,2 δισεκατομμυρίων λιρών για τη στήριξη των μικρών επιχειρήσεων. Στην  Κορέα ανακοινώθηκε η αναστολή καταβολής ΦΠΑ για τις επιχειρήσεις με ετήσια κέρδη κάτω των 60 εκατομμυρίων γουόν καθώς και η επέκταση ειδικής χρηματοδότησης για μικρούς εμπόρους και μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Στη Γαλλία, τα μέτρα φορολογικών ελαφρύνσεων επιτρέπουν σε όλες τις εταιρείες να αναβάλουν "χωρίς αιτιολόγηση ή κυρώσεις" την πληρωμή των εισφορών και των φόρων για τον Μάρτιο του 2020. Οι επιχειρήσεις που έχουν πληγεί μπορούν επίσης να επωφεληθούν από την αναβολή καταβολής των κοινωνικών εισφορών και των φορολογικών δόσεων ή ακόμη, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, να έχουν μερική απαλλαγή.

Στήριξη εισοδήματος των νοσούντων και των εργαζόμενων σε υποχρεωτική απομόνωση

Σε ορισμένες χώρες, οι εργαζόμενοι σε απομόνωση καλύπτονται από την άδεια ασθενείας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το επίδομα ασθενείας καταβάλλεται -από την πρώτη μέρα αντί για την τέταρτη- τόσο στα διαγνωσμένα άτομα όσο και σε εκείνα σε απομόνωση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες με τον νόμο "Families First Corona Virus Response Act" εισήγαγαν δύο εβδομάδες άδειας μετ’ αποδοχών για εργαζόμενους που έχουν νοσήσει από τον ιό Covid-19. Η αποζημίωση θα καταβάλλεται αρχικά από τους εργοδότες, στους οποίους θα την αποδίδει έπειτα η ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Στη Γερμανία, η ισχύουσα νομοθεσία επιτρέπει άδεια ασθενείας στους εργαζομένους που βρίσκονται σε απομόνωση και δεν μπορούν να εργαστούν μέσω τηλεργασίας, οι οποίοι συνεχίζουν να λαμβάνουν τον μισθό τους, ενώ η ομοσπονδιακή κυβέρνηση αποζημιώνει τους εργοδότες. Στην Τσεχία οι εργαζόμενοι σε απομόνωση λαμβάνουν το 60% του μισθού τους από τον εργοδότη τους, ο οποίος αποζημιώνεται πλήρως από το κράτος.

Οικονομική ενίσχυση για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών φροντίδας

Στην Ιταλία, οι εργαζόμενοι γονείς με παιδιά κάτω των 12 ετών έχουν την επιλογή 15νθήμερης άδειας λαμβάνοντας το 50% των 15 ημερομισθίων ή καθόλου ημερομίσθια αν τα παιδιά τους είναι άνω των 12 ετών. Η Πορτογαλία ανακοίνωσε ότι οι γονείς που δεν μπορούν να εργαστούν από το σπίτι και έχουν παιδιά κάτω των 12 ετών τα οποία έχουν επηρεαστεί από το κλείσιμο των σχολείων θα λαμβάνουν επίδομα ίσο με τα δυο τρίτα του μηνιαίου βασικού μισθού τους. Οι αυτοαπασχολούμενοι μπορούν να διεκδικήσουν το ένα τρίτο της συνήθους αμοιβής τους. Στην Ιαπωνία, το υπουργείο Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας ανακοίνωσε την οικονομική ενίσχυση των επιχειρήσεων που παρέχουν άδειες σε όσους εργαζομένους γονείς επηρεάζονται από  το κλείσιμο σχολείων. Οι εργοδότες θα αποζημιωθούν για τη συνέχιση καταβολής της μισθοδοσίας, ενώ οι εργαζόμενοι θα λάβουν ημερομίσθιο μέχρι 8.330 γεν ανά ημέρα αδείας. 

Ενίσχυση ενοικίου/ελαφρύνσεις στεγαστικών δανείων/λογαριασμών ΔΕΚΟ για οικογένειες με χαμηλό εισόδημα

Αρκετές χώρες (Ιταλία, Ιρλανδία, Ισπανία, Πορτογαλία, Σλοβακία και Ηνωμένο Βασίλειο) έχουν εισαγάγει προσωρινή αναστολή καταβολής δόσεων στεγαστικών δανείων και ελαφρύνσεις ενοικίων. Άλλες χώρες ανέστειλαν προσωρινά κατασχέσεις (Ηνωμένες Πολιτείες) ή εξώσεις (Γαλλία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ηνωμένες Πολιτείες και κάποιες περιφέρειες και δήμοι του Καναδά). Η Ιαπωνία επιτρέπει στα νοικοκυριά που πλήττονται άμεσα από την πανδημία να αναβάλουν την εξόφληση λογαριασμών ΔΕΚΟ. Η Γαλλία για όλη τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης κάνει χρήση ξενοδοχείων για τη φιλοξενία των αστέγων.

Να σημειωθεί ότι μέχρι στιγμής, οι θετικές αντιδράσεις για την αναχαίτιση των εργασιακών επιπτώσεων της πανδημίας που έχουν επιδείξει κάποιες χώρες είναι αποτέλεσμα είτε ισχυρών δομών και παραδόσεων κοινωνικού διαλόγου είτε γρήγορων αντανακλαστικών και συντονισμένων δράσεων πολιτικής. Ο κοινωνικός διάλογος μεταξύ των κυβερνήσεων και των εκπροσώπων εργαζομένων και εργοδοτών κρίνεται απαραίτητος για την ανεύρεση και την εφαρμογή βιώσιμων λύσεων από το τοπικό έως το διεθνές επίπεδο. Μέχρι στιγμής, συλλογικές συμβάσεις εργασίας για τα έκτακτα μέτρα και τις παρεμβάσεις έχουν υπογραφεί στην Αυστρία, τη Γερμανία, τη Δανία, τη Σουηδία, και την Ιταλία.

Η Μετα-Πανδημίας Εποχή: Σχέδιο Εξόδου και Κρίσιμες Αποφάσεις

Αντιμέτωπες με δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον της οικονομίας αρκετές ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Δανία, Νορβηγία, Ιταλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Τσεχία) επεξεργάζονται ή/και έχουν ήδη ανακοινώσει σχέδια για την επόμενη μέρα. Χωρίς να υπάρχει ακόμα κάποιο ιδεατό στρατηγικό πλάνο εξόδου, η επικρατέστερη προσέγγιση που δείχνει να υιοθετείται –με πολλές επιφυλάξεις, για παράδειγμα, ως προς τον βαθμό ανταποκρισιμότητας των πολιτών– είναι η σταδιακή έξοδος από τα μέτρα, με ανοικτό το σενάριο της "παλινδρόμησης". Το πλάνο αυτό περιλαμβάνει τη βήμα-προς-βήμα χαλάρωση των έκτακτων μέτρων αφού πρώτα διαπιστωθεί με βεβαιότητα ότι ο ιός υποχωρεί, και μια ενδεχόμενη επανεισαγωγή τους σε περίπτωση δεύτερου κύματος της πανδημίας.

Αν η πανδημία περιοριστεί και λήξει σύντομα, πολλές από τις επιπτώσεις στο οικονομικό επίπεδο μπορεί να είναι αναστρέψιμες. Αν όχι, το πιο πιθανό είναι να εδραιωθούν με τραγικές συνέπειες στον παραγωγικό και κοινωνικό ιστό. Το κρίσιμο ζήτημα είναι η μετά Covid-19 εποχή να βρει τις επιχειρήσεις βιώσιμες και τους εργαζομένους με αξιοπρέπεια και πλήρη εργασιακά δικαιώματα.

Αν και οι κυβερνήσεις, σε όλο τον κόσμο, φαίνονται αποφασισμένες να αντιμετωπίσουν την πανδημία κάνοντας χρήση όλων των μέσων που διαθέτουν, ορισμένες χώρες ξεκινούν από ευνοϊκότερες αφετηρίες -όπως ισχυρότερα συστήματα υγείας και κοινωνικής προστασίας. Η συζήτηση, πλέον, επικεντρώνεται στις συνθήκες που θα επιτρέψουν την επιστροφή στην οικονομική ανάπτυξη. Ένας νέος κύκλος λιτότητας-ύφεσης τρομάζει κυρίως τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, όπως η Ελλάδα, που μόλις είχαν ξεκινήσει να αναρρώνουν από την πρόσφατη κρίση του 2008/9, αλλά και τις αναπτυσσόμενες χώρες του Παγκόσμιου Νότου με πιο εύθραυστες οικονομίες και ελλιπή συστήματα κοινωνικής προστασίας.

Χώρες με λιγότερα μέσα και δυνατότητες, έχουν περιορισμένες επιλογές και πιο δύσκολες. Οι πρώτες αντιδράσεις των χωρών και η περιχαράκωσή τους πίσω από εθνικά σύνορα δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίζει. Η πανδημία αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα που απαιτεί παγκόσμιες λύσεις. Επομένως, τα μέσα για την αντιμετώπισή του πρέπει να είναι κοινά ώστε να υπάρξει ανάκαμψη και να δημιουργηθούν ανθεκτικές οικονομίες και αγορές εργασίας.

Η συζήτηση και ο προβληματισμός σε διεθνές επίπεδο περιλαμβάνει ρηξικέλευθες ιδέες τις οποίες η κρίση του κορωνοϊού, όπως κάθε μεγάλη κρίση, μπορεί να προωθήσει και να επιταχύνει.  Η ιδέα για τη θέσπιση ενός καθολικού βασικού εισοδήματος στην εποχή μετά το lockdown κερδίζει όλο και περισσότερους υποστηρικτές. Μέχρι σήμερα πιλοτικά προγράμματα παροχής του έχουν υλοποιηθεί σε πολλές χώρες και περιοχές του κόσμου (π.χ. Κένυα, Φινλανδία,14 Καλιφόρνια), με τις απόψεις, ωστόσο, να διίστανται ως προς την αποτελεσματικότητά του εν λόγω εργαλείου. Μια άλλη ιδέα σχετίζεται με τη δημιουργία ενός Παγκόσμιου Ταμείου για την Κοινωνική Προστασία (Global Fund for Universal Social Protection) -αντίστοιχο του Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria που υπαρχει σήμερα (Παγκόσμιο Ταμείο για την καταπολέμηση του AIDS, της Φυματίωσης και της Ελονοσίας)- με σκοπό να στηρίξει χώρες που δεν έχουν επαρκείς πόρους για κοινωνική προστασία. Η ιδέα για ένα Global Fund for Social Protection, είχε εξετασθεί από τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας από το 2002, αλλά αν και η σχετική μελέτη για τη δυνατότητα εφαρμογής της είχε ολοκληρωθεί, η ιδέα δεν πέρασε ποτέ στο στάδιο της υλοποίησης. Ίσως η παρούσα συγκυρία είναι η κατάλληλη για να εξεταστούν εκ νέου οι προϋποθέσεις λειτουργίας ενός τέτοιου Ταμείου που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για την αναχαίτιση των επιπτώσεων της κρίσης την επόμενη μέρα. Αυτό το βήμα θα αποτελούσε μια απτή και σημαντική ένδειξη διεθνούς συνεργασίας και αλληλεγγύης, στο πλαίσιο μιας συντονισμένης πολυμερούς αντίδρασης στην κρίση.

Συμπερασματικά Σχόλια

Όπως συμβαίνει με κάθε ακραίο γεγονός, η κρίση της νόσου Covid-19 φέρνει στο φως, με επιτακτικό πλέον τρόπο, κοινωνικά ζητήματα που μέχρι σήμερα δεν έχουν αντιμετωπιστεί επαρκώς σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η ενίσχυση της ανισότητας, αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα, θα είναι ίσως η πιο σημαντική μακροπρόθεσμη επίπτωση της πανδημίας. Η περίοδος πριν από την οικονομική κρίση του 2008/2009 χαρακτηριζόταν από αυξημένες ανισότητες σε επίπεδο εισοδήματος, πλούτου και ευκαιριών, οι οποίες οξύνθηκαν περαιτέρω κατά τη διάρκεια της κρίσης. Οι ανισότητες πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν διευρυνθεί τόσο,  που το 70%  του πληθυσμού της γης ζει σε χώρες στις οποίες η άνιση κατανομή πλούτου διαρκώς αυξάνει.15

Η συνέχιση αυτής της πορείας πιθανόν να επιφέρει όξυνση των κοινωνικών συγκρούσεων και πολλαπλασιασμό των κοινωνικών ρήξεων. Αυτή τη φορά, σε μια ακόμη πιο σοβαρή και δύσκολη κρίση, δεν υπάρχει περιθώριο για αδράνεια. Είναι αναγκαίο να υπάρξει διεθνής συνεργασία και πολιτικές ανάκαμψης με κοινωνικές εγγυήσεις που θα διασφαλίζουν ότι την επόμενη μέρα κανείς δεν θα μείνει πίσω, ιδιαίτερα οι πιο ευάλωτες και ευπαθείς ομάδες της κοινωνίας μας. Ο δρόμος προς την εξομάλυνση θα είναι μακρύς. Ο καλύτερος τρόπος να τον συντομεύσουμε είναι να αναγνωρίσουμε ότι η επιστροφή στην "κανονικότητα" όπως τη γνωρίζαμε πριν από την εμφάνιση της πανδημίας, δεν αποτελεί πλέον επιλογή για το μέλλον.

Η Μαρίλη Μέξη (Δρ.) είναι σύμβουλος στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας και διευθύντρια ερευνών για θέματα ψηφιακής εργασίας και κοινωνικής πολιτικής στο Graduate Institute-Geneva και στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. 

Η Χαρά Κόκκινου είναι ερευνητική συνεργάτιδα του Κέντρου Ερευνών και Μελετών (Κ.Ε.ΜΕ.) του Πανεπιστημίου Κρήτης και έχει υπάρξει ερευνητική συνεργάτις του Πανεπιστήμιου του Manchester σε μελέτες για την επισφάλεια στην απασχόληση και για τα συστήματα συλλογικών διαπραγματεύσεων.

Παραπομπές

1 Βλ. International Labour Organization (2020), ILO Monitor 2nd edition: Covid-19 and the world of work Updated estimates and analysis.

2 Τα στοιχεία για τα γραφήματα 1& 2 έχουν αντληθεί από έρευνα που διεξήχθη από τη Hit Horizons στις εξής ευρωπαϊκές χώρες: Αυστρία, Αλβανία, Βέλγιο, Βόρεια Μακεδονία, Βοσνία Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο και Γιβραλτάρ, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κόσσοβο, Κροατία, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Μαυροβούνιο, Μολδαβία, Μονακό, Νορβηγία, Ολλανδία, Ουγγαρία, Ουκρανία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σαν Μαρίνο, Σερβία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τσεχία, Φινλανδία.

3 Βλ. Mέξη, M. (2020), The Future of Work in the Post-Covid-19 Digital Era, Social Europe, https://www.socialeurope.eu/the-future-of-work-in-the-post-covid-19-digital-era

4 Βλ. Adams-Prassl, A., Boneva, T., Golin, M., Rauh, C. (2020), Inequality in the Ιmpact of the Coronavirus Shock: Νew Survey Evidence for the UK, Cambridge Working Papers in Economics: 2023.

5 Βλ. International Labour Organization (2018), Women and men in the informal economy: A statistical picture. Third edition.

6 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. https://www.unwomen.org/en/news/in-focus/csw61/women-in-informal-economy#notes

7 Βλ. International Labour Organization (2020), Social Protection Monitor on Covid-19 Social Protection: Responses to the Covid-19 crisis around the world.

8 Βλ. International Labour Organization (2017), World Social Protection Report 2017–19: Universal social protection to achieve the Sustainable Development Goals.

9 Βλ.  World Health Organization and the International Bank for Reconstruction and Development /The World Bank (2017), Tracking Universal Health Coverage: 2017 Global Monitoring Report.

10 Δεδομένα αντλήθηκαν από το World Social Protection Data Dashboards διαθέσιμα εδώ https://www.social-protection.org/gimi/WSPDB.action?id=40

11 Βλ. International Labour Organization (2017), World Social Protection Report 2017–19: Universal social protection to achieve the Sustainable Development Goals.

12 Τα στοιχεία του Γραφήματος 6 και των Πινάκων 1-3  αντλούνται από έρευνα του ΟΟΣΑ (αναλυτικά στοιχεία διαθέσιμα εδώ: http://www.oecd.org/social/Covid-19-Employment-and-Social-Policy-Responses-by-Country.xlsx), στην οποία περιλαμβάνονται 46 χώρες του κόσμου που έχουν λάβει μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και η οποία μελετά την αντίδραση των χωρών αυτών στα διαφορετικά πεδία πολιτικής παρέμβασης. Οι χώρες είναι οι εξής: Αργεντινή, Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Βραζιλία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο. Ιαπωνία, Ινδία, Ινδονησία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Ισπανία, Ισραήλ, Ιταλία, Καναδάς, Κίνα, Κολομβία, Κορέα, Κόστα Ρίκα, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μεξικό, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Νότια Αφρική, Ολλανδία, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρωσία, Σαουδική Αραβία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τουρκία, Τσεχία, Φινλανδία και Χιλή.

13 Βλ. π.χ. Organization for Economic Cooperation and Development (2018), Good Jobs for All in a Changing World of Work.

14 Βλ. Νικολαϊδης, Η. (2020), Η Πειραματική Πολιτική Στη Φινλανδία https://www.dianeosis.org/2020/01/peiramatiki-politiki-finlandia/

15 Βλ. United Nations (2020), World Social Report 2020: Inequality in a Rapidly Changing World. Department of Economic and Social Affairs.

https://www.social-protection.org/gimi/ShowWiki.action?id=3417

https://www.social-protection.org/gimi/ShowWiki.action?id=3417