Αρθρογραφια |
Κοσμος & Υγεία

Από Την Παγκοσμιοποίηση Στις Μεγα-Περιφέρειες: Η Υγειονομική Κρίση Ως Γεωπολιτικός Καταλύτης

Καθώς η παγκοσμιοποίηση υποχωρεί και τα εθνικά κράτη ενισχύονται, τα παγκόσμια προβλήματα που απαιτούν παγκόσμιες λύσεις πολλαπλασιάζονται. O καθηγητής γεωπολιτικής Γιώργος Πρεβελάκης αναλύει τις βασικές γεωπολιτικές εντάσεις της εποχής, και το πώς η πανδημία θα επιταχύνει τις εξελίξεις.

| Απρίλιος 2020

Το άρθρο περιέχεται στο το βιβλίο της διαΝΕΟσις "Οι Ιδέες της Πανδημίας". Κυκλοφορεί στο e-shop μας και σε όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία. 

Πώς θα μοιάζει ο κόσμος μετά τον κορωνοϊό; Η συζήτηση για τις επιπτώσεις της πανδημίας στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος έχει ήδη ανοίξει. Προτάσσονται τρεις βασικές ιδέες: η ανατροπή της παγκοσμιοποίησης, η δυναμική επάνοδος του εθνικού κράτους και η συγκρότηση παγκόσμιων πολιτικών θεσμών και δικτύων- μια μορφή της παλαιάς ιδέας για μια "παγκόσμια διακυβέρνηση". Κατά τη μεταβατική περίοδο μετά το τέλος της υγειονομικής κρίσης, οι απόψεις αυτές θα αντιπαρατεθούν μεταξύ τους. Η σύγκρουση, όποια μορφή και αν πάρει, θα διεξαχθεί στο πλαίσιο των εντάσεων οι οποίες έχουν ήδη εκδηλωθεί:

  • προστασία του περιβάλλοντος έναντι της οικονομικής μεγέθυνσης
  • αποκλίνουσες πορείες Ηνωμένων Πολιτειών και Κίνας
  • αντιπαράθεση αξιών ανάμεσα σε δημοκρατικά και αυταρχικά καθεστώτα.

 

Πώς θα αλλάξει ο παγκόσμιος πολιτικός χάρτης στη νέα περίοδο μετά την υγειονομική κρίση; Ενδέχεται να ενισχυθεί το εθνικό κράτος το οποίο, όμως, δεν μπορεί πλέον να καλύψει όλες τις ανάγκες των κοινωνιών. Η παγκοσμιοποίηση πιέζεται να υποχωρήσει. Δεν είναι, όμως, εφικτό να αναστραφεί πλήρως η ενοποιητική πορεία η οποία ακολουθείται τις τελευταίες δεκαετίες. Μήπως η διέξοδος πρέπει να αναζητηθεί σε μια ενδιάμεση κλίμακα, με παράλληλα ενοποιημένα συστήματα, συγκροτημένα με γεωγραφική και ιστορική λογική; Τι συνεπάγεται μια τέτοια εξέλιξη;

Χρειάζεται να αναχθούμε στο παρελθόν, προκειμένου να γίνει αντιληπτό, αφενός το ιστορικό πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται αυτή η κρίση και, αφετέρου, ο καταλυτικός ρόλος τον οποίο διαδραματίζουν οι πανδημίες στην πολιτική ιστορία.

Οι μεταπολεμικοί ιστορικοί κύκλοι

Από το 1976 και εντεύθεν, καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980, ωρίμασε η μεγάλη ρήξη. Θάνατος του Μάο το 1976· ιρανική επανάσταση το 1979· εμπλοκή της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν το 1979· εκλογή της Μάργκαρετ Θάτεσερ τo 1979· εκλογή του Ρόναλντ Ρέιγκαν το 1981· πυρηνική έκρηξη του Τσερνόμπιλ το 1986. Όλα αυτά τα γεγονότα αμφισβήτησαν, το ένα μετά το άλλο, τα στοιχεία στα οποία στηριζόταν η παγκόσμια ιδεολογική και υλική τάξη κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, όπως το  κοινωνικό κράτος, το σοβιετικό soft-power και η υπεροχή του ιδεολογικού έναντι του θρησκευτικού παράγοντα. Έτσι, μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989, οι συνεπαγόμενες εξελίξεις δεν απετέλεσαν το αίτιο, αλλά τον καταλύτη της μετάβασης σε μια νέα εποχή.

Το 1989 είναι η σημειακή εμβληματική ημερομηνία. Με τους γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς και τις κρίσεις που έθεσε σε κίνηση, εισήγαγε μια περίοδο ρευστότητας, η οποία εμπέδωσε τελικά την νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Η κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών συνέπεσε με την επικράτηση, υλική και πνευματική, της παγκοσμιοποίησης και του νεοφιλελευθερισμού. Άνοιξαν τα σύνορα στα κεφάλαια και στα εμπορεύματα, αμφισβητήθηκε η κρατική κυριαρχία, οι αγορές επέβαλαν τη λογική τους στις εθνικές οικονομίες, οι άνθρωποι άρχισαν να κυκλοφορούν παντού. Προβλήθηκε ένα νέο πρότυπο ζωής, το οποίο χαρακτηρίστηκε από τον Ιμπέρ Βεντρίν ως "insouciant, hédoniste, individualiste et festif" -ανέμελο, ηδονιστικό, ατομικιστικό και εορταστικό.1 Οι νέες αυτές αξίες οδήγησαν, μεταξύ άλλων, στον πολλαπλασιασμό των ανθρώπινων μετακινήσεων.

Η κυρίαρχη εικόνα η οποία αναδεικνύεται από τις εξελίξεις αυτές έχει κατ’ εξοχήν γεωγραφική μορφή. Κατά την προηγούμενη περίοδο, στον Ψυχρό Πόλεμο, ο γεωγραφικός χώρος χαρακτηριζόταν από την πολυδιάσπαση. Σε παγκόσμια κλίμακα, η διπολική οργάνωση χώριζε την οικουμένη σε δύο σύνολα, ανάμεσα στα οποία υψωνόταν ένα συχνά αδιαπέραστο εμπόδιο, το σιδηρούν παραπέτασμα. Τα εθνικά κράτη οχύρωναν την οικονομία και την κοινωνία τους πίσω από ισχυρά σύνορα. Ο προστατευτισμός συνδυαζόταν συχνά με αυταρχικά καθεστώτα τα οποία παρακολουθούσαν τη διασυνοριακή κίνηση όχι μόνον των ατόμων, αλλά και των ιδεών. Σε πολλά δημοκρατικά κράτη, ο δημόσιος τομέας ήλεγχε απολύτως την εθνική οικονομία, αποκλείοντας από το εθνικό έδαφος την δράση ξένων οικονομικών παραγόντων και κατευθύνοντας την εγχώρια ιδιωτική πρωτοβουλία.

Το γεωγραφικό αυτό μωσαϊκό είχε ήδη αρχίσει να μετασχηματίζεται, και πριν από το 1989. Η Ευρώπη υπήρξε πρωτοποριακή στην αναζήτηση και την προσπάθεια για μεγαλύτερη γεωγραφική ενότητα, μέσω των θεσμών της ΕΟΚ. Μετά από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, η αποκαθήλωση της πολυδιάσπασης επιταχύνθηκε ραγδαία. Η κάθε μορφής κυκλοφορία απελευθερώθηκε, με αποτέλεσμα η οικουμένη να προχωρήσει σε αύξουσα ενοποίηση του γεωγραφικού της χώρου.

Η κυκλοφορία είναι παράγων πλούτου, ελευθερίας και προόδου. Η μεταψυχροπολεμική ανάπτυξη της κυκλοφορίας είχε αμέσως θετικά αποτελέσματα. Η παγκόσμια οικονομία γνώρισε υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Πολλές πτωχές χώρες προχώρησαν ταχύτατα σε αναπτυξιακή πορεία. Μεγάλοι πληθυσμοί μπόρεσαν να ξεφύγουν από την ένδεια. Οι αλλαγές είναι συνταρακτικές. Όπως σημειώνει ο Γιόχαν Νόρμπεργκ από το Cato Institute "Εάν κάποιος σας είχε πει το 1990 ότι κατά τα επόμενα εικοσιπέντε χρόνια η παγκόσμια πείνα θα μειωνόταν κατά 40%, ότι η παιδική θνησιμότητα θα περιοριζόταν στο ήμισυ και ότι η υπερβολική ένδεια θα έπεφτε κατά τα τρία τέταρτα, θα του είχατε πει ότι είναι αφελής και ανόητος. Αλλά οι ανόητοι είχαν δίκιο. Αυτά ακριβώς συνέβησαν". 2

Όμως, σε δεύτερη φάση, εμφανίστηκαν αρνητικές όψεις στην εξέλιξη αυτή. Η κυκλοφορία των κεφαλαίων χωρίς φραγμούς δημιούργησε ένα τεράστιο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η πρόοδος στις τεχνολογίες της επικοινωνίας προσέδωσε στο σύστημα αυτό έναν δυναμισμό, αδιανόητο στο παρελθόν. Ο χώρος και ο χρόνος της οικονομίας μετασχηματίστηκαν, με συνέπεια το σύστημα να καταστεί ανεξέλεγκτο. Οι οικονομικοί κραδασμοί, έστω και σε ένα τμήμα του συστήματος αυτού, μετατρέπονται σε παγκόσμιες οικονομικές θύελλες, με καταστροφικές συνέπειες- το απέδειξε η κρίση του 2008.

Η κυριαρχία της οικονομικής λογικής, έναντι της κοινωνικής και της πολιτικής σκέψης, επέφερε σοβαρές οπισθοδρομήσεις και καταστροφές. Η αναζήτηση του χαμηλότερου δυνατού κόστους παραγωγής σε συνδυασμό με την ενοποίηση του παγκόσμιου οικονομικού χώρου οδήγησε στη γεωγραφική διάσπαση της βιομηχανικής παραγωγής. Τα προϊόντα κατασκευάζονται ανά συστατικό στοιχείο, χωριστά, σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Παράγονται με γνώμονα τα "συγκριτικά πλεονεκτήματα", είτε ως προς το κόστος της εργασίας είτε ως προς τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Έτσι παρακάμπτεται η περιβαλλοντική πειθαρχία και καταστρατηγούνται οι κοινωνικές κατακτήσεις του 19ου και του 20ού αιώνα.

Στις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης προστίθενται οι πολιτικές. Μολονότι ο παγκόσμιος πλούτος αυξήθηκε ως σύνολο, κατανεμήθηκε άνισα. Ωφελήθηκαν οι πένητες στις φτωχές χώρες και οι πλούσιοι στις πλούσιες. Όμως, οι υπόλοιπες κατηγορίες αισθάνονται ότι έχουν υποβαθμιστεί οικονομικά, απολύτως ή σχετικά. Οι οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις επηρεάζουν τις πολιτικές συμπεριφορές· επομένως, ενισχύονται οι πολιτικές δυνάμεις οι οποίες κηρύσσουν την απομόνωση και την επαναφορά των συνόρων. Επίσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο πρωταγωνίστριες της παγκοσμιοποίησης, συνειδητοποίησαν ότι άλλες χώρες, με πρώτη την Κίνα, επωφελούνται πολύ περισσότερο καθώς τα προϊόντα τους είναι περισσότερο ανταγωνιστικά από τα εγχώρια. Έχουν αφυπνιστεί επώδυνα στην αλλαγή των παγκόσμιων συσχετισμών. Από το ένα τέταρτο του παγκοσμίου ΑΕΠ το 1991, σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιπροσωπεύουν μόνο το ένα έβδομο. Η κινεζική οικονομία αντιστοιχούσε στο 6% της αμερικανικής το 1990. Σήμερα, με τους πιο μετριοπαθείς υπολογισμούς, ξεπερνάει το 60%. 

Μετά από την περίοδο της ευφορίας, η οποία διαδέχτηκε την αστάθεια των πρώτων μεταψυχροπολεμικών χρόνων, άρχισε η de facto αμφισβήτηση. Η ιδεολογία των ανοικτών συνόρων, την οποία εξέφρασε ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο πρωτοποριακό του άρθρο για το "Τέλος της Ιστορίας"3, αμφισβητήθηκε στην Ευρώπη, με αφορμή τις μεταναστευτικές ροές. Η άνοδος των ευρωπαϊκών λαϊκιστικών κινημάτων τροφοδοτήθηκε από τον φόβο της "εισβολής" των μεταναστών.  Οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να προσανατολίζονται προς μεγαλύτερο προστατευτισμό· με την άνοδο του Τραμπ στην εξουσία ο αναπροσανατολισμός παγιώθηκε. Η Αγγλία έδειξε ανάλογες αναθεωρητικές τάσεις επιλέγοντας το Brexit.

Διάφορα πολιτικά και κοινωνικά κινήματα εξέφρασαν την αποστασιοποίηση των πληθυσμών από το κυρίαρχο πρότυπο. Η κινητοποίηση σχετικά με το περιβάλλον έθεσε το ζήτημα του ελέγχου στην οικονομική μεγέθυνση. Τα gilets jaunes, το κίνημα το οποίο κλόνισε την μεταρρυθμιστική πολιτική του Εμμανουέλ Μακρόν, σε μεγάλο βαθμό στηρίχθηκε στην αγανάκτηση για τη μειωμένη παρουσία του κράτους και των υπηρεσιών του σε απόμακρες περιοχές.

Οι αντιδράσεις και οι αμφισβητήσεις αυτές εμφανίστηκαν βιαίως και χαοτικά, χωρίς όμως ενοποιητικό ιδεολογικό περίβλημα. Επιπλέον, η κυρίαρχη ιδεολογία κατόρθωσε να αφομοιώσει ορισμένες από αυτές τις εκφάνσεις, όπως τον προβληματισμό και την "αντίσταση" γύρω από την κλιματική αλλαγή. Τρεις δεκαετίες έχουν παρέλθει από την μεγάλη καμπή του 1989, η οποία απέχει επίσης περί τις τρεις δεκαετίες από την αρχή της μεταπολεμικής περιόδου. Οι ρυθμοί της Ιστορίας υποδηλώνουν την προοπτική για μια νέα μεγάλη ανατροπή. Μια σημαντική εξέλιξη, προβλεπόμενη ή απρόβλεπτη, μπορεί να δράσει ως καταλύτης για την μετάβαση σε μια νέα ιστορική φάση, για τον μετασχηματισμό της ποσότητας σε ποιότητα.

Ο καταλυτικός ρόλος των πανδημιών

Οι πανδημίες αποτελούν θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης Ιστορίας. Προκύπτουν ως συνέπεια δύο γεωγραφικών φαινομένων. Το πρώτο αφορά τη σχέση ανάμεσα στις ανθρώπινες ομάδες και το φυσικό περιβάλλον. Η μετάβαση από την τροφοσυλλογή στη γεωργία και την κτηνοτροφία δημιούργησε τις συνθήκες για την ανάπτυξη και την κυκλοφορία των παθογόνων στοιχείων ανάμεσα στα διάφορα είδη. Σήμερα και πάλι, ο τεράστιος περιβαλλοντικός μετασχηματισμός ο οποίος συντελείται με τη γεωγραφική διάδοση του δυτικού οικονομικού προτύπου διευκολύνει τις μεταλλάξεις των παθογόνων παραγόντων. Επιταχύνει, επίσης, αμοιβαίες ανταλλαγές ανάμεσα σε είδη τα οποία αναγκάζονται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες του οικοσυστήματος. Επί παραδείγματι, η καταστροφή των τροπικών δασών ωθεί πολλά άγρια ζώα να προσεγγίζουν τις κατοικημένες περιοχές και να έρχονται σε επαφή με τα κατοικίδια ζώα.

Οι πανδημίες εξαρτώνται από τις ανθρώπινες μετακινήσεις. Η είσοδος των Ευρωπαίων στην Αμερική τον 15ο αιώνα εισήγαγε παθογόνους παράγοντες, για τους οποίους το ανοσοποιητικό σύστημα των γηγενών ήταν απροετοίμαστο. Οι επιδημίες που ξέσπασαν εξασθένησαν την εγχώρια ικανότητα για αντίσταση στην ευρωπαϊκή εισβολή. Σε μερικές δεκαετίες εξαφανίστηκαν τα ίχνη από χιλιετίες Ιστορίας σε ένα μεγάλο μέρος της αμερικανικής ηπείρου.

Κατ’ επανάληψη οι πανδημίες άλλαξαν τα πολιτικά και γεωπολιτικά δεδομένα στην Ευρώπη. "Κάθε μείζων πανδημία, εδώ και χίλια χρόνια, οδήγησε σε ουσιαστική αλλαγή στην πολιτική οργάνωση... η μεγάλη επιδημία πανούκλας του 14ου αιώνα ... συνέβαλε στη ριζική αμφισβήτηση, στη γηραιά ήπειρο, της θέσης του θρησκευτικού παράγοντα και την καθιέρωση της αστυνόμευσης ως μόνης αποτελεσματικής τακτικής για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Το σύγχρονο κράτος, καθώς και το επιστημονικό πνεύμα, γεννιούνται τότε ως συνέπεια αυτής της τεράστιας υγειονομικής τραγωδίας",  γράφει ο Ζακ Αταλί.4

Εγγύτερα χρονικά σε εμάς, οι μεγάλες επιδημίες χολέρας, οι οποίες ξέσπασαν στην Ευρώπη κατά τη βιομηχανική επανάσταση, συνέβαλαν αποφασιστικά στον πολιτικό και ιδεολογικό μετασχηματισμό της. Ο γεωγραφικός παράγων υπήρξε και πάλι καθοριστικός. Πριν από την βιομηχανική επανάσταση, το μεγαλύτερο τμήμα της υλικής παραγωγής βρισκόταν έξω από τα όρια των πόλεων. Ο γεωγραφικός διαχωρισμός προστάτευε τα προνομιούχα στρώματα, την αστική τάξη, από τα δεινά των ενδεεστέρων. Με τη βιομηχανική επανάσταση και την απότομη αύξηση του πληθυσμού των πόλεων δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την έκρηξη των επιδημιών. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης του προλεταριάτου ευνόησαν την εμφάνιση των ασθενειών οι οποίες διαδίδονταν από τις ενδεείς στις πλούσιες περιοχές. Η συνύπαρξη αστών και προλεταρίων στον ίδιο αστικό χώρο, η αίσθηση του κοινού κινδύνου, δημιούργησε ένα πρωτόγνωρο κλίμα κοινωνικής αλληλεγγύης.

Οι πολιτικές για την δημόσια υγεία, οι οποίες περιέλαβαν δραστικές πρωτοβουλίες ώστε να εξασφαλιστούν αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης για το προλεταριάτο, ξεκίνησαν από την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα στη Γαλλία και στην Αγγλία. Η σύγχρονη πολεοδομία έχει τις ρίζες της στην υγειονομική πολιτική της εποχής εκείνης. Εκτός όμως από την μορφή των πόλεων, οι υγειονομικές κρίσεις της βιομηχανικής Ευρώπης επηρέασαν ολόκληρο το ιδεολογικό περιβάλλον του 19ου και του 20ού αιώνα. Ένα από τα ιδρυτικά έργα του Μαρξισμού είναι αφιερωμένο στις συνθήκες της εργατικής τάξης στην Αγγλία.5 Ο συγγραφέας του, ο Φρίντριχ Ένγκελς, άντλησε το μεγαλύτερο μέρος από τις πληροφορίες του από αναφορές ιατρών οι οποίοι απασχολούνταν στις εργατικές περιοχές.

Τρεις δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η ανθρωπότητα αναζητεί ένα νέο πρότυπο λειτουργίας για να ξεφύγει από τις αντιφάσεις τις οποίες δημιούργησε η "υπαρκτή" παγκοσμιοποίηση. Η πανδημία Covid-19 ενδέχεται να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο. Φέρνει στην επιφάνεια τα χαρακτηριστικά, τα κενά και τις αδυναμίες του κυρίαρχου προτύπου. Η απειλητική εμφάνιση του νέου ιού επιβεβαιώνει τις προειδοποιήσεις για τη ραγδαία μεταβολή του περιβάλλοντος και την ανατροπή στις ισορροπίες των οικοσυστημάτων. Η διάδοση του ιού είναι συνέπεια της εκρηκτικής ανάπτυξης στην κυκλοφορία των ανθρώπων. Η αδυναμία των κρατών να ανταποκριθούν στην υγειονομική κρίση δεν είναι άσχετη με μια γεωγραφία της παραγωγής, η οποία καθορίζεται με αποκλειστικό κριτήριο τη μείωση του κόστους παραγωγής και την ελαχιστοποίηση των αποθεμάτων. Υφίσταται, επομένως, μια απόλυτη αντιστοιχία ανάμεσα στις βασικές αμφισβητήσεις οι οποίες έχουν αναπτυχθεί κατά την περασμένη δεκαετία και στα προβλήματα τα οποία προκάλεσαν την υγειονομική κρίση.

Είναι δύσκολο να προβλεφθεί πώς θα εξελιχθεί η πανδημία, καθώς και αν και τι είδους κρίσεις θα προκαλέσει. Η ανθρωπότητα θα ξεκινήσει μια δύσβατη περίοδο, κατά την οποία θα κλονιστούν οι υφιστάμενοι θεσμοί και θα επιδεινωθούν οι γεωπολιτικές εντάσεις. Ενδέχεται να αποκαλυφθούν και άλλοι κίνδυνοι, εκτός από τον επιδημιολογικό, τους οποίους η ανθρωπότητα έχει επιλέξει να αγνοεί, παρά τις προειδοποιήσεις των ειδικών, όπως η  πυρηνική απειλή.

Ένας ακόμη νέος κόσμος

Η προοπτική για ριζική αλλαγή της παγκόσμιας οργάνωσης έχει ανοίξει τη συζήτηση με διάφορες ιδέες για τις αναγκαίες ή πιθανές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Η πρώτη πρόταση ανατρέπει την παγκοσμιοποίηση: επιστροφή των συνόρων, περιορισμός των ροών, πολιτικές απομονωτισμού και αυτάρκειας. Η άποψη αυτή εστιάζει στις αρνητικές πλευρές της παγκοσμιοποίησης, τις οποίες φώτισε και προέβαλε η υγειονομική κρίση. Αγνοεί οτιδήποτε θετικό. Εντούτοις, για ένα μεγάλο τμήμα της ανθρωπότητας, η απο-παγκοσμιοποίηση θα σημάνει μια απότομη λήξη στην αναπτυξιακή πορεία. Εκτός από τις γεωπολιτικές εντάσεις τις οποίες θα προκαλέσει, θα οδηγήσει σε ισχυρές μεταναστευτικές πιέσεις ανάμεσα σε δημογραφικά δυναμικές περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου και τις ανεπτυγμένες χώρες. Αν, επί παραδείγματι, η Αφρική αποκλειστεί από τα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα, τι μπορεί να σταματήσει τον ταχύτατα αυξανόμενο αφρικανικό πληθυσμό από τη ροπή προς την Ευρώπη;

Η δεύτερη ιδέα κινείται γύρω από την επάνοδο του εθνικού κράτους. Η υγειονομική κρίση ανέδειξε τον προστατευτικό του ρόλο. Έφερε στην επιφάνεια τα προβλήματα τα οποία προέκυψαν από την αμφισβήτησή του κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Μέσα στην αναρχία του παγκοσμίου χώρου και, καθώς η αμερικανική ηγεμονία έχει σχεδόν καταργηθεί, η εθνική δομή κινητοποίησε τις ψυχολογικές και πολιτικές εφεδρείες. Η λειτουργία αυτή αφορά, όμως, καταστάσεις κρίσης. Το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης της οικονομίας και της τεχνολογίας έχει αποδυναμώσει την εθνική κλίμακα. Πώς μπορούν τα ευρωπαϊκά κράτη να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό δυνάμεων, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα; Πώς να αμυνθούν τα μικρότερα κράτη απέναντι στη δύναμη των δικτύων, είτε πρόκειται για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, είτε για το παγκοσμιοποιημένο έγκλημα ή την τρομοκρατία;

Η τρίτη ιδέα αφορμάται από την διαπίστωση ότι η "υπαρκτή"  παγκοσμιοποίηση καλύπτει μόνον τον οικονομικό και χρηματοπιστωτικό τομέα, χωρίς να επεκτείνεται στον πολιτικό. Η κρίση του κορωνοϊού αποκάλυψε την αναποτελεσματικότητα της "παγκόσμιας κοινότητας". Επομένως, αντί για την απο-παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να αναζητηθεί ο δρόμος προς την υπερ-παγκοσμιοποίηση. Η δημιουργία παγκοσμίων πολιτικών θεσμών και δικτύων θα επέτρεπε να τεθούν υπό έλεγχο τα υφιστάμενα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα, δημιουργώντας τις συνθήκες για μια ισόρροπη και πλήρη ενοποίηση της ανθρωπότητας. Η παλαιά ιδέα της παγκόσμιας διακυβέρνησης επανέρχεται στην επιφάνεια. Θα μπορούσε μια εκσυγχρονισμένη μορφή της Pax Romana να προσφέρει τη λύση;

Ανεξαρτήτως από το αν και κατά πόσον επιθυμητή θα ήταν μια τέτοια εξέλιξη, υπό τις σημερινές συνθήκες φαίνεται ανέφικτη. Οι ενοποιητικές πολιτικές διεργασίες απαιτούν μια ισχυρή δύναμη η οποία θα τις κατευθύνει και θα τις επιβάλει. Η αμερικανική παντοδυναμία αναλώθηκε, σε μεγάλο βαθμό λόγω της ανεπαρκούς προετοιμασίας της αμερικανικής πολιτικής ηγεσίας. Επομένως, τι είδους ελπίδα υφίσταται ώστε να πραγματοποιηθεί στο σημερινό διεθνές περιβάλλον ένα τέτοιο τιτάνιο έργο;

Κατά την μεταβατική περίοδο η οποία θα ακολουθήσει το τέλος της υγειονομικής κρίσης οι απόψεις αυτές θα συγκρουστούν μεταξύ τους. Θα εμφανιστούν, ενδεχομένως, πολιτικές δυνάμεις οι οποίες θα επιδιώξουν να διευρύνουν την επιρροή τους, προωθώντας απλοϊκές προτάσεις. Αργά ή γρήγορα όμως, θα γίνουν φανερές οι κυρίαρχες αντιφάσεις, οι οποίες είτε θα αντιμετωπιστούν με συμβιβαστικές λύσεις, είτε θα οδηγήσουν σε καταστροφές. Διακρίνονται τουλάχιστον τρεις:

  1. Η προστασία του περιβάλλοντος έναντι της οικονομικής μεγέθυνσης. Έως την υγειονομική κρίση, το ζήτημα του περιβάλλοντος είχε σε μεγάλο βαθμό ακαδημαϊκό χαρακτήρα. Οι ουσιαστικές πρόοδοι για την προστασία του ήταν περιορισμένες, με παλινδρομήσεις και με οπισθοδρομήσεις. Η υγειονομική κρίση επαναφέρει το ζήτημα και, ασφαλώς, υπερθεματίζει ηχηρά για την αλλαγή της ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στην φύση. Όμως, σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, η ανάπτυξη στηρίζεται ακριβώς στον δραστικό μετασχηματισμό της φύσης -επί παραδείγματι, όπως λειτουργεί η καταστροφή των δασών. Όσο και αν επιβάλλεται η οικουμενική αντιμετώπιση του θέματος, η κινητοποίηση σε αυτή την κλίμακα είναι ανέφικτη. Πρέπει επομένως να βρεθεί κάποια ενδιάμεση συμβιβαστική λύση.
  2. Οι αποκλίνουσες πορείες των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας. Στην προηγούμενη φάση, η υπό αμερικανική κατεύθυνση παγκοσμιοποίηση υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από την Κίνα. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε τον δραστικό μετασχηματισμό της ισορροπίας ανάμεσα στις δύο οικονομίες. Η αμοιβαία οικονομική εξάρτηση συγκάλυψε για μεγάλο διάστημα τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς. Η υγειονομική κρίση έφερε στην επιφάνεια την αλλαγή των συσχετισμών και τις ηγεμονικές φιλοδοξίες της Κίνας. Η εν εξελίξει αποσύνδεση των δύο οικονομιών θα επιταχυνθεί. Προβάλλει ο κίνδυνος ενός νέου Ψυχρού Πολέμου. Η κρατική κλίμακα δεν μπορεί να τον αποτρέψει. Αντιθέτως τα κράτη κινδυνεύουν να βρεθούν αναγκασμένα να τοποθετηθούν στο ένα ή στο άλλο στρατόπεδο, ενισχύοντας έτσι τον διπολισμό.
  3. Η αντιπαράθεση των αξιών. Έναντι των δημοκρατικών κοινωνιών δυτικού τύπου προβάλλεται η αποτελεσματικότητα των αυταρχικών καθεστώτων. Ταυτοχρόνως, η δημοκρατία απειλείται από την τεχνολογική πρόοδο. Τα μέσα ηλεκτρονικής παρακολούθησης επιτρέπουν να περιοριστεί η διάδοση της πανδημίας. Η επέκταση της χρήσης τους, και η παρεπόμενη αμφισβήτηση της δημοκρατίας, στηρίζει ένα σημαντικό επιχείρημα στην εξέλιξη αυτή. Ούτως ή άλλως, υποστηρίζεται, η δημοκρατία είναι καταδικασμένη. Τα συγκεντρωτικά, αυταρχικά καθεστώτα έχουν, τουλάχιστον, τη δύναμη να προστατεύσουν τις κοινωνίες από την κατάχρηση της τεχνολογίας από ανεξέλεγκτα δίκτυα. Τα δημοκρατικά κράτη δύσκολα μπορούν να αντέξουν στην αμφισβήτηση των αξιών τους, αν παραμείνουν απομονωμένα. Ο διπολισμός δεν αποτελεί βέβαια απάντηση στο διακύβευμα αυτό καθώς ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα θα ενισχύσει τον πολιτικό και γεωπολιτικό κυνισμό.

Πώς οι αντιφάσεις και οι αντιπαραθέσεις αυτές μπορούν να οδηγήσουν στην αναδιοργάνωση του παγκόσμιου πολιτικού χάρτη; Σε ποιες γεωγραφικές κλίμακες θα εκτυλίσσεται η οικονομική και πολιτική ζωή κατά τις επόμενες δεκαετίες;

Η εθνική κλίμακα θα παραμείνει ως υποδομή του παγκοσμίου συστήματος· από ορισμένες απόψεις θα ενισχυθεί. Η εισαγωγή της ιδιωτικο-οικονομικής λογικής στη λειτουργία του κράτους θα υποχωρήσει, καθώς η επίδρασή της απεδείχθη αρνητική σε περίοδο κρίσης. Η αναβάθμιση του κύρους των κρατικών λειτουργών, όπως οι υγειονομικοί, οι εκπαιδευτικοί, οι αρμόδιοι για τη δημόσια τάξη, μπορεί να συμβάλει σε αξιακούς μετασχηματισμούς. Όμως, η εθνική οντότητα δύσκολα μπορεί να επανέλθει στη λειτουργία την οποία είχε πριν από την μεταψυχροπολεμική εποχή. Κάτω από την επίδραση της τεχνολογίας, η κλίμακα του κόσμου έχει αλλάξει.

Ταυτοχρόνως, η «υπαρκτή» παγκοσμιοποίηση, χωρίς να εξαφανιστεί τελείως, θα υποχρεωθεί να υποχωρήσει. Ένα τόσο ευρύ διασυνδεδεμένο σύστημα δεν είναι βιώσιμο. Αυτό απέδειξαν διαδοχικά η οικονομική κρίση του 2008 και η υγειονομική του 2020.

Προβάλλει, επομένως, ως πιθανή εξέλιξη να αναδυθεί μια ενδιάμεση κλίμακα, ανάμεσα στην εθνική, υπερβολικά περιορισμένη για τα οικονομικά δεδομένα, και την παγκόσμια, υπερβολικά μεγάλη για τα πολιτικά δεδομένα. Ο κόσμος θα μπορούσε να οργανωθεί κατά Μεγα-Περιφέρειες οι οποίες θα περιλαμβάνουνανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες περιοχές. Αντί για τη μία και μοναδική παγκοσμιοποίηση και την ξεπερασμένη εθνική πολυδιάσπαση, θα μπορούσαν να διαμορφωθούν παράλληλα ενοποιημένα συστήματα, συγκροτημένα σύμφωνα με γεωγραφική και ιστορική λογική.

Σε αυτή την περίπτωση, το ευρωπαϊκό πρότυπο θα αποτελέσει υπόδειγμα και πρωτοπορία. Χωρίς την αμερικανική προστασία/κηδεμονία, η Ευρώπη μπορεί να προχωρήσει σε μεγαλύτερη πολιτική ενοποίηση. Η ευρωπαϊκή Μεγα-Περιφέρεια θα προβάλλει την επιρροή της στην Αφρική, συμβάλλοντας στην απαλλαγή των πληθυσμών της από την ένδεια και την αστάθεια.

Η Ρωσία αποτελεί από μόνη της μια Μεγα-Περιφέρεια. Ανάλογα ισχύουν με την Κίνα, την Ινδία, τις Ηνωμένες Πολιτείες. Άλλες μεγάλες δυνάμεις, όπως η Ιαπωνία, η Βραζιλία, η Ινδονησία, θα κληθούν να αποφασίσουν αν θα συγκροτήσουν τις δικές τους Μεγα-Περιφέρειες ή αν θα ενταχθούν σε κάποιο από τα άλλα συστήματα.  Κάθε Μεγα-Περιφέρεια θα αναπτύξει τις δικές της αξίες, σε συνάρτηση με τις παραδόσεις των πληθυσμών της. Αναγκαστικά θα διαμορφωθούν ζώνες επιρροής των συγκροτημάτων αυτών.6 Στην επαφή τους θα εμφανίζονται τα μεγαλύτερα προβλήματα ασφαλείας και ειρήνης. Η Μέση Ανατολή κινδυνεύει να αποτελέσει μία από αυτές.

Ανάμεσα στα εδάφη και τα δίκτυα διεξάγεται μια συνεχής διαμάχη, με κύρια έκφρασή της τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα κράτη και τις πολυεθνικές. Η οργάνωση κατά Μεγα-Περιφέρειες μπορεί να αποτρέψει την πλήρη επιβολή των δικτύων, την οποία διευκολύνει η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη. Βέβαια, ούτε οι Μεγα-Περιφέρειες προσφέρουν απόλυτες εγγυήσεις για την προστασία των ελευθεριών. Η ευρωπαϊκή Μεγα-Περιφέρεια θα μπορούσε, όμως, ενδεχομένως, να γίνει ένα πεδίο πειραματισμού για την επιβίωση των δημοκρατικών θεσμών.

Η οργάνωση του κόσμου κατά Μεγα-Περιφέρειες προσφέρει κάποιες απαντήσεις στα σημερινά αδιέξοδα. Όμως, χωρίς συντονισμό ανάμεσα στις ηγεσίες,  θα ελλοχεύει ο κίνδυνος για πολεμικές συγκρούσεις. Ο οργουελιανός κόσμος του 1984 είναι χωρισμένος σε τρεις Μεγα-Περιφέρειες. Είναι σε συνεχή πόλεμο μεταξύ τους, αλλάζοντας συνεχώς τις συμμαχίες τους. Μαζί με την προφητική επινόηση του Big Brother, την ύπαρξη του οποίου έχει καταστήσει δυνατή η σημερινή τεχνολογία, δεν πρέπει να λησμονούμε και την γεωπολιτική προειδοποίηση του συγγραφέα.

Μετά τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου και τον μονοπολικό μεταψυχροπολεμικό κόσμο, οδηγούμαστε άραγε στον πολυπολικό κόσμο των Μεγα-Περιφερειών; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα για την αυριανή Ανθρωπότητα. Όπως συνέβη με το σύστημα του Ψυχρού Πολέμου και με την παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων, η νέα οργάνωση θα περιλαμβάνει κινδύνους και προβλήματα. Αυτά θα προετοιμάσουν το έδαφος για μιάν άλλη αλλαγή, ίσως μετά από τρεις με τέσσερεις δεκαετίες. Στην αλλαγή αυτή θα διαδραματίσει πλέον καθοριστικό ρόλο η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική. Δεν είμαστε όμως ακόμη εκεί.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα και τον Ελληνισμό, ο επερχόμενος μετασχηματισμός δεν συνιστά αρνητική εξέλιξη. Ανάμεσα σε πολλές Μεγα-Περιφέρειες, οι  Έλληνες θα βρουν ένα εκτεταμένο πεδίο για να ασκήσουν τον διαμεσολαβητικό ρόλο στον οποίο έχουν διακριθεί σε όλες τις φάσεις της Ιστορίας τους7.

*Ο Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής Γεωπολιτικής, Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1) και Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Αναπτύξης (ΟΟΣΑ)

Παραπομπές

1 Συνέντευξη του Ιμπέρ Βεντρίν στην εφημερίδα Figaro, 22-3-2020.

2 Kishore Mahbubani, Has the West Lost It? A Provocation, Allen Lane, 2018, σ. 10.

3 Francis Fukuyama, “The end of History?”, The National Interest, 16/1989, σ. 3-18. Οι ιδέες του Fukuyama παρουσιάστηκαν αναλυτικότερα σε βιβλίο του το οποίο διατίθεται σε ελληνική μετάφραση: Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Πολιτεία, 1992.

4 Jacques Attali, « Que naitra-t-il ? », 19-3-2020, στο http://www.attali.com/

5 Friedrich Engels, Die Lage der arbeitenden Klasse in England,  Otto Wigand, Λειπσία, 1845.

6 Graham Allison, « The New Spheres of Influence. Sharing the Globe with other great partners”, Foreign Affairs, Μάρτιος-Απρίλιος 2020.

7 Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης, Τα ξύλινα τείχη. Γεωπολιτική των ελληνικών δικτύων,  Economia Publishing, Αθήνα, 2020.