Αρθρογραφια |
Ευρώπη

Για Μιαν Αρθρωτή "Ολυμπιακή" Ευρώπη

Το κείμενο που έγραψε ο Καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης (Paris 1) και στο Κέντρο Διεθνών Ερευνών (CERI-Sciences Po) στο Παρίσι Γεώργιος Πρεβελάκης για το νέο βιβλίο της διαΝΕΟσις, "Η Επόμενη Ευρώπη".

| Ιούνιος 2019

Το βιβλίο της διαΝΕΟσις "Η Επόμενη Ευρώπη" είναι μια συλλογή 20 σημαντικών κειμένων για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη θέση της Ελλάδας σε αυτήν. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε την εισαγωγή του βιβλίου. Είναι διαθέσιμο σε όλα τα βιβλιοπωλεία και στο e-shop μας.

Το 2009, είκοσι χρόνια μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, οι διεθνολόγοι υμνούσαν την επιτυχία της Ευρώπης. Ένα χρόνο πριν από την επέτειο των τριάντα ετών, τα σχόλια είναι πολύ περισσότερο επιφυλακτικά. Παρενεβλήθησαν οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης, η άνοδος της ακροδεξιάς, ο ευρωσκεπτικισμός, η προσφυγική κρίση και το Brexit. Βέβαια, απέναντι στις αμφισβητήσεις αυτές οι ευρωπαϊκοί θεσμοί κατόρθωσαν να αντιδράσουν. Παραμένει όμως το ερώτημα κατά πόσον οι σημειακές προσαρμογές και ρυθμίσεις, οι περισσότερες από τις οποίες αφορούν οικονομικά και χρηματοπιστωτικά διακυβεύματα, αρκούν για να εξασφαλίσουν την ευρωπαϊκή πορεία. Οι τελευταίες πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία, οι συζητήσεις σε ευρωπαϊκό πλαίσιο και, ειδικότερα, η «Λευκή Βίβλος» του Ζαν Κλοντ Γιούνκερ για το μέλλον της ΕΕ δείχνουν ότι προετοιμάζονται ευρύτερες αλλαγές.

Η έμφαση στα εσωτερικά προβλήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης συγκαλύπτει συχνά τα εξωτερικά προβλήματα, στην επίδραση των οποίων οφείλεται ένα μεγάλο μέρος των εσωτερικών.

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η ευρωπαϊκή οικοδόμηση εντασσόταν στη δυτική στρατηγική για την αντιμετώπιση του σοβιετικού κινδύνου. Ενσωματωμένη στις ατλαντικές αμυντικές δομές, με οικονομική υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ευρώπη είχε εξασφαλίσει έξωθεν την απάντηση στο παλαιό της πρόβλημα ως προς τα ανατολικά της σύνορα, τα οποία άλλωστε συνέπιπταν με το Σιδηρούν Παραπέτασμα.

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η κατάσταση άλλαξε. Το γραμμικό σύνορο του Σιδηρού Παραπετάσματος εξελίχθηκε σε μια κινούμενη ζώνη επέκτασης της ευρωπαϊκής τάξης πραγμάτων. Όπως οι Αμερικανοί κατά τον 19ο αιώνα με το frontier, το οποίο προχωρούσε δυτικά, έτσι και οι Ευρωπαίοι βίωσαν μία περίοδο αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας. Ο "εξευρωπαϊσμός" λειτούργησε ιδεολογικά, όπως το manifest destiny. Το ιδεολόγημα αυτό νομιμοποίησε τη νέα μορφή του Drang nach Osten. Η Ευρώπη δεν ήταν μόνο μια οικονομική ένωση. Είχε, επίσης, μια μεγάλη αποστολή: να αποκαταστήσει τις ευρωπαϊκές αξίες στις χώρες τις οποίες η Δύση αναγκάστηκε να θυσιάσει στη Γιάλτα. Η αποστολή αυτή είχε την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες συνεισέφεραν το hard power, αφήνοντας στην Ευρώπη τον ευγενέστερο ρόλο του soft power.

Μια σειρά από εξελίξεις προκάλεσαν την αμφισβήτηση του σκηνικού αυτού. Οι επιτυχίες του εξευρωπαϊσμού στηρίζονταν στο κενό δυνάμεως το οποίο προέκυψε από την εξαφάνιση της σοβιετικής ισχύος. Αυτό έγινε φανερό κατά τη γιουγκοσλαβική κρίση. Απροετοίμαστοι να κατανοήσουν την επιστροφή γεωπολιτικών φαινομένων όπως τα μειονοτικά και εθνοτικά προβλήματα, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί πολλαπλασίασαν αστοχίες και αδεξιότητες. Η συντριπτική ανισότητα ισχύος επέτρεψε να αποτραπεί η επέκταση της γιουγκοσλαβικής κρίσης, να μην αναζωπυρωθεί το "σύνδρομο του Σαράγεβο". Έτσι, η ουσιαστική αποτυχία της βαλκανικής ευρωπαϊκής πολιτικής ερμηνεύθηκε ως μία ακόμη επιτυχία του εξευρωπαϊσμού.

Ήδη όμως από τις αρχές του 21ου αιώνα φάνηκαν τα σημεία της ιστορικής αναστροφής. Αποδείχτηκαν αφελείς όσοι θεώρησαν ότι ο ρωσικός παράγων είχε καταστεί αμελητέος, αγνοώντας τα διδάγματα της μακραίωνης ιστορίας του ρωσικού λαού. Η ουκρανική κρίση έδειξε ότι το ευρωπαϊκό frontier είχε αγγίξει το όριό του. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει έκτοτε ένα ρωσικό πρόβλημα. Είναι υποχρεωμένη να διαχειριστεί έναν σκληρό ανταγωνισμό, καθώς επανακαθορίζονται οι ζώνες επιρροής. Το ανατολικό όριο επανήλθε ως ζήτημα μετά από περισσότερο από μισό αιώνα. Όπως οι Αμερικανοί στο τέλος του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι έχουν περιέλθει σε κρίση ταυτότητας και προορισμού με το "τέλος του frontier".1

Ανατολικά η Ευρώπη έχει τουλάχιστον να διαχειριστεί έναν γνωστό και προβλέψιμο παράγοντα. Από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου η Ρωσία εντάσσεται σε ένα διευρυμένο ευρωπαϊκό σύστημα. Η κομμουνιστική περίοδος ήταν μια υπερφίαλη παρένθεση, με τη λήξη της οποίας η Ευρώπη ξαναβρίσκεται σταδιακά μπροστά σε ένα παλαιό και γνωστό διακύβευμα.

Η κατάσταση στον Νότο είναι πολύ περισσότερο ανησυχητική. Εδώ ο παλαιός γεωπολιτικός συνομιλητής, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν υφίσταται πλέον. Αντικαταστάθηκε από μια σειρά από κράτη τα οποία προέκυψαν από ένα προγενέστερο κύμα εξευρωπαϊσμού. Από τις αρχές του 19ου αιώνα οι οθωμανικές κοινωνίες υποβλήθηκαν στην προκρούστειο κλίνη της δυτικής γεωπολιτικής επινόησης, το εδαφικό έθνος-κράτος. Το κύμα αυτό κινήθηκε χονδρικά από τη Δύση προς την Ανατολή. Ξεκίνησε από την ελληνική ανεξαρτησία και επεκτάθηκε στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική. Οι νεωτεριστικές ελίτ, συχνά αυταρχικές, προσπάθησαν να επιβάλουν τα δυτικά καινά δαιμόνια σε πληθυσμούς οι οποίοι ανέπτυξαν ποικίλες μορφές παθητικής αντίστασης. Πίσω από τη βιτρίνα της νεωτερικότητας κρυβόταν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, η ανθεκτικότητα των οθωμανικών θεσμών και ηθών.

Η αποτυχία των ελίτ να προωθήσουν ουσιαστική οικονομική και κοινωνική πρόοδο στα ευρύτερα στρώματα και η κρίση αξιών στη Δύση συνδυάστηκαν με τους μετασχηματισμούς στη λειτουργία του κρατικού εδάφους, οι οποίοι οφείλονται στην παγκοσμιοποίηση και στην επέλαση των νέων τεχνολογιών. Η σύγκλιση των παραγόντων αυτών υπονόμευσε την ούτως ή άλλως ελλειμματική διαδικασία εξευρωπαϊσμού. Από την Ανατολή προς τη Δύση κινείται πλέον ένα κύμα απευρωπαϊσμού, το οποίο επαναφέρει πολλές από τις παλαιές οθωμανικές δομές, χωρίς όμως τον σταθεροποιητικό παράγοντα της αυτοκρατορικής κεντρικής εξουσίας. Το κύμα αυτό ξεκίνησε από το Ιράκ, διέσχισε τις βορειοαφρικανικές παλαιές οθωμανικές επαρχίες ως "Αραβική Άνοιξη", κατέκλυσε τη Συρία και αγγίζει τώρα επικίνδυνα την Τουρκία. Οι θρησκευτικές ταυτότητες αντικαθιστούν τις νεοπαγείς εθνικές ταυτότητες, τα δίκτυα υποκαθιστούν τα εδάφη. Η Ευρώπη απειλείται όχι μόνον περιφερειακά αλλά και κεντρικά, καθώς πολλοί πληθυσμοί εγκατεστημένοι στο εσωτερικό της αισθάνονται αλληλέγγυοι περισσότερο προς θρησκευτικά δίκτυα από ό,τι στο εθνικό έδαφος. Καθώς η θρησκεία καθίσταται εκ νέου κύριος πολιτικός πόρος, οι διαμάχες μεταξύ θρησκευτικών ομάδων και υποομάδων αποκτούν ζωτική γεωπολιτική διάσταση. Η σύγκρουση με ό,τι εκπροσωπεί τη δυτική συμβολική μετατρέπεται σε κύριο διακύβευμα στις εσωτερικές θρησκευτικο-πολιτικές διενέξεις.

Αν η ιδεολογική αυτή αμφισβήτηση των ευρωπαϊκών αξιών συνδυαστεί με τις έντονες δημογραφικές και οικονομικές ανισότητες ανάμεσα στην Ευρώπη και τις αφρικανικές και μεσανατολικές περιοχές, διαγράφεται ένα πρόβλημα πολύ περισσότερο δυσεπίλυτο από το ρωσικό. Επομένως, η τρομοκρατία δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου, η εμφανής μορφή ενός πολύ βαθύτερου προβλήματος, η ουσία του οποίου είναι περισσότερο πνευματική παρά υλική.

Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών, η συνοχή των δυτικών δυνάμεων είναι ζωτική. Όμως, τα δύο ιδεολογήματα στα οποία στηρίχτηκε κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες, δηλαδή ο αντι-κομμουνισμός και ο εξευρωπαϊσμός, έχουν παύσει να λειτουργούν. Έτσι, έχουν αρχίσει να εμφανίζονται τάσεις διάλυσης του σύνθετου γεωπολιτικού δικτύου στο οποίο εδράστηκε η ευρωπαϊκή διαδικασία. Το Brexit υπήρξε η πρώτη μεγάλη προειδοποίηση για τον κίνδυνο αποκλίσεων ανάμεσα στην ηπειρωτική και τη θαλάσσια όψη του δυτικού κόσμου. Οι δηλώσεις του Ντόναλντ Τραμπ δεν πρέπει να θεωρηθούν ως περαστικές προκλήσεις ενός εκκεντρικού προέδρου. Εκφράζουν, έστω σε ακραία μορφή, ένα ρεύμα το οποίο αντλεί από τη βαθύτατη αμερικανική απομονωτική παράδοση. Διατυπώνονται σε μια εποχή όξυνσης των προβλημάτων τα οποία αφορούν την αμερικανική παρουσία στον Ειρηνικό Ωκεανό και τις κινεζικές θαλάσσιες επεκτατικές κινήσεις.

Οι συζητήσεις για την ανάγκη αλλαγών στην Ευρώπη εντάσσονται στο πλαίσιο της πολλαπλής εσωτερικής και εξωτερικής κρίσης. Αναμένεται να ενταθούν όταν θα έχει συμπληρωθεί ο πολιτικός κύκλος ο οποίος ήδη έδωσε στη Γαλλία έναν φιλόδοξο πρόεδρο. Διαγράφεται, έτσι, η προοπτική για ριζικές θεσμικές ευρωπαϊκές μεταρρυθμίσεις.

Η Ιστορία δείχνει ότι μεταρρυθμίσεις μεγάλης κλίμακος συχνά, αντί να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα τα οποία τις προκαλούν, τα επιδεινώνουν. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ επιχείρησε να τη μεταρρυθμίσει. Ακόμη περισσότερο διδακτικό είναι το παράδειγμα της σειράς μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίες οδήγησαν τελικά στην αποσύνθεση και την εξαφάνισή της. Τα μεγάλα γεωπολιτικά συστήματα διαθέτουν εσωτερική λογική την οποία οφείλουν να σέβονται οι προσπάθειες για αλλαγή. Οι παρά φύσιν μεταρρυθμίσεις οδηγούν σε καταστροφές. Οι μεταρρυθμιστικές, επομένως, πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο πρέπει να αντιμετωπιστούν κινητοποιώντας τη γεωπολιτική και ιστορική παιδεία, αντί με τα μέχρι σήμερα κυρίαρχα πνευματικά εργαλεία της οικονομικής και της νομικής επιστήμης.

Μπορεί η Ευρώπη να μετατραπεί σύμφωνα με το πρότυπο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής; Η παλαιά ιδέα, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, επανέρχεται με τη μορφή της προωθημένης ομοσπονδοποίησης. Αγνοούνται όμως οι συνθήκες οι οποίες επέτρεψαν την αμερικανική οικοδόμηση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής απετέλεσαν ένα μεγαλειώδες έργο γεωπολιτικής μηχανικής, το οποίο χρησιμοποίησε ως οικοδομικά υλικά ξεριζωμένους πληθυσμούς και αχανείς ακατοίκητες εκτάσεις. Η πυκνοκατοικημένη Ευρώπη διαθέτει, αντιθέτως, ισχυρές εδαφικές και πολιτισμικές δομές, οι οποίες αντιστέκονται στην ισοπέδωση και την ομογενοποίηση. Η κατά πολύ ευκολότερη εθνική κλίμακα χρειάστηκε πολλούς αιώνες και τους θρησκευτικούς πολέμους για να εγκαθιδρυθεί στη δυτική Ευρώπη. Στην ανατολική Ευρώπη κυριάρχησε χάρη σε εκτεταμένες εθνοκαθάρσεις.

Το άλλο πρότυπο το οποίο προβάλλεται, χωρίς μνεία του πραγματικού του ονόματος, είναι το αυτοκρατορικό. Η Ευρώπη πολλών ταχυτήτων συνεπάγεται ένα κέντρο και διάφορες ομόκεντρες περιφέρειες. Οι οικονομικές επιδόσεις και τα πολιτισμικά στερεότυπα καθορίζουν τη νοητή οργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου. Ο γαλλογερμανικός άξονας, με κάποιες προεκτάσεις, ορίζει το κέντρο. Στο άλλο άκρο, η εσχάτη περιφέρεια περιλαμβάνει τις ευρωπαϊκές χώρες με ορθόδοξη ή και μουσουλμανική παράδοση. Παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες ενδιάμεσες περιφέρειες. Ο βαθμός στην "ευρωπαϊκότητα", ο οποίος θα νομιμοποιεί και τη μεγαλύτερη ευθύνη στη λήψη αποφάσεων, βαίνει μειούμενος από το κέντρο προς τις εσχατιές του "αυτοκρατορικού" αυτού σχήματος.

Το αυτοκρατορικό πρότυπο αντιμετωπίζει την επαφή του με γειτονικά γεωπολιτικά σύνολα με εδαφικές ζώνες ("marches" στη δυτική γεωγραφική ορολογία, "άκρα" στο Βυζάντιο), οι οποίες παρεμβάλλονται μεταξύ "πολιτισμένων" και "βαρβάρων", μεταξύ "ημών" και των "άλλων". Στις ζώνες αυτές επικρατούν πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες οι οποίες αποτελούν μείγμα των δύο καταστάσεων: ο Διγενής Ακρίτας ήταν και Ρωμιός και Άραβας – εξού και "διγενής". Αυτή η μορφή γεωγραφικού διαχωρισμού επιλύει φαινομενικά τα προβλήματα γειτνίασης της Ευρώπης με την Ανατολή και τον Νότο. Αντί για τη δύσκολη αντιπαράθεση με τη Ρωσία για να οριστεί ένα σαφές σύνορο, γιατί να μην υιοθετηθεί μια ενδιάμεση ζώνη από κράτη όπως η Ουκρανία, η Λευκορωσία, ή η Σερβία; Ως προς τον Νότο, η λογική των marches εφαρμόζεται ήδη. Τι άλλο είναι η Τουρκία και η Ελλάδα ως προς το προσφυγικό πρόβλημα;

Μια "αυτοκρατορική" Ευρώπη θα ήταν επίσης και μια "Ευρώπη-ισχύς" (Europe-puissance). Θα ανέπτυσσε τα αναγκαία εργαλεία για την ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική, ώστε να αυτονομηθεί από την αμερικανική προστασία, ιδιαίτερα αν επιβεβαιωθεί η υπόθεση του αμερικανικού απομονωτισμού.

Ανάμεσα στην Ευρώπη όπως λειτουργεί σήμερα και το παραπάνω έντονα σχηματικό παράδειγμα της "αυτοκρατορικής" Ευρώπης υπάρχουν, βέβαια, πολλές δυνατές παραλλαγές. Παραμένει όμως η ουσία, δηλαδή:

1. Αυτονόμηση από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
2. Καθιέρωση ενός ενιαίου ευρωκεντρικού "κανόνα".
3. Υποτίμηση της πολιτισμικής ποικιλίας ανάμεσα στις διάφορες ιστορικο-γεωγραφικές περιοχές.
4. Έμφαση στην ηπειρωτική διάσταση της Ευρώπης (έναντι της θαλάσσιας).
5. Εμφάνιση περιοχών, είτε στις ακραίες περιφέρειες είτε στις ζώνες επαφής με τη Ρωσία, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, στις οποίες η δημοκρατία, τα δικαιώματα του ανθρώπου και το κράτος δικαίου θα υπολειτουργούν.

Η εικόνα της "αυτοκρατορικής" Ευρώπης είναι ελάχιστα ελκυστική. Μπορεί όμως άραγε να εξασφαλίσει συνοχή και ασφάλεια;

Είτε είναι αυτό αρεστό στους απογόνους των υπηκόων της γερμανικής, αυστριακής, ρωσικής ή οθωμανικής αυτοκρατορίας είτε όχι, η ουσία της Ευρώπης, με τις φωτεινές και τις ζοφερές πλευρές της, πρέπει να αναζητηθεί στο δυτικό τμήμα της ηπείρου. Πρόκειται για την περιοχή η οποία λειτούργησε επί αιώνες διασπασμένη σε κράτη τα οποία, χάρη στον έντονο ανταγωνισμό μεταξύ τους, ανέπτυξαν τα γράμματα, τις επιστήμες, τις τέχνες, τους δημοκρατικούς θεσμούς, τις ελευθερίες. Η ενότητα της Ευρώπης είναι πνευματική, όπως ήταν η ενότητα του ελληνικού κόσμου της αρχαιότητας. Πέραν των ορίων της, η ενοποιητική της δύναμη οφείλεται στην ικανότητά της να συναρπάζει με πνευματικά επιτεύγματα.

Όμως, η πνευματική ενότητα δεν εξασφαλίζει τη σταθερότητα. Όπως ο ελληνικός κόσμος είχε ανάγκη από τη Ρώμη για να διασωθεί, με τον ίδιο τρόπο η Ευρώπη έχει ανάγκη από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής για να μην περιπέσει εκ νέου στους παλαιούς της εφιάλτες.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έχουν επίσης ανάγκη από την Ευρώπη. Χωρίς αυτήν αδυνατούν να εξισορροπήσουν την αντι-πνευματική τάση η οποία χαρακτηρίζει τη μαζική και πρακτική παιδεία στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Η εκλογική επιτυχία του Ντόναλντ Τραμπ επιβεβαίωσε την παλαιά αυτή διάγνωση.2 Το soft-power για το οποίο υπερηφανεύονται οι Αμερικανοί διεθνολόγοι στηρίχτηκε στη μαζική μετανάστευση Ευρωπαίων επιστημόνων, διανοουμένων και καλλιτεχνών.

Η "αυτοκρατορική" Ευρώπη είναι αντίθετη προς την ίδια την ευρωπαϊκή φύση. Θα οδηγήσει σε αποτυχία ανάλογη με της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η διαμόρφωση ενός συστήματος κέντρου και περιφερειών προσβάλλει τις ευαισθησίες των λαών, οι οποίοι θα βρεθούν "λιγότερο ίσοι" και με τις πολιτισμικές τους ιδιαιτερότητες περιφρονημένες – όπως συνέβη με την Ελλάδα των μνημονίων. Οι υφιστάμενες φυγόκεντρες τάσεις θα επιδεινωθούν.

Όσο η Ευρώπη θα κλείνεται σε ένα συνεκτικό σχήμα κέντρο-περιφέρεια, τόσο θα περιορίζονται οι δεσμοί της με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, τόσο η σχέση της με τη Ρωσία θα καθίσταται άκαμπτη. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στους τρεις αυτούς ιστορικούς πόλους θα εντείνεται. Οι φυγόκεντρες τάσεις στο εσωτερικό της Ευρώπης θα αξιοποιούνται καταλλήλως από τους δύο ανταγωνιστές της. Ο ευρωκεντρισμός, τέλος, του σχήματος κέντρο-περιφέρεια θα επιβεβαιώσει όλες τις προκαταλήψεις οι οποίες αναπτύσσονται στη Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή σχετικά με τους "απογόνους των Σταυροφόρων". Η απειλή, εξωτερική και εσωτερική, από τον απευρωπαϊσμό θα επιδεινωθεί. Όσο θα αντιμετωπίζεται υλικά – αγνοώντας δηλαδή τον πνευματικό-ιδεολογικό του χαρακτήρα–, τόσο θα μεγαλώνει.

Για την Ελλάδα η "αυτοκρατορική" Ευρώπη θα ήταν επικίνδυνη εξέλιξη. Αφήνοντας στην άκρη την προφανή, αλλά ήδη υφισταμένη, υποβάθμισή της, η μετατροπή της χώρας σε marche της Ευρώπης ακυρώνει τον άκρως σημαντικό λόγο για την ένταξή της στο ευρωπαϊκό σύνολο, δηλαδή την εξασφάλιση των δημοκρατικών θεσμών και του κράτους δικαίου.

Ακόμη μεγαλύτερος κίνδυνος για την Ελλάδα θα ήταν να καταστεί εκ νέου μήλον της έριδος ανάμεσα σε τρεις δυνάμεις από τις οποίες εξαρτάται de facto ή de jure και με τις οποίες έχει ιστορικούς δεσμούς: την Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τη Ρωσία. Εκτεθειμένη επιπλέον στη μεσανατολική και αφρικανική αβεβαιότητα, θα μπορούσε να διακινδυνεύσει ακόμη και την εδαφική της ακεραιότητα, καθώς μάλιστα ο "δημογραφικός χειμώνας" ήδη απειλεί την πληθυσμιακή της σύνθεση.3

Τι Ευρώπη θέλουμε όμως; Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης θα εξασφάλιζαν την Ελλάδα, είναι όμως ανέφικτο σχέδιο. Η "αυτοκρατορική" Ευρώπη υποβαθμίζει και θέτει την Ελλάδα σε κινδύνους. Η αδράνεια δεν αποτελεί λύση, καθώς οδηγεί σε σταδιακή διάλυση της Ευρώπης και, κατά συνέπεια, σε απώλεια του βασικού στηρίγματος της Ελλάδας.

Η διέξοδος πρέπει να αναζητηθεί στη διεύρυνση της οπτικής, ιστορικά και γεωγραφικά. Τους τελευταίους τρεις αιώνες ανατράπηκαν οι προαιώνιες παγκόσμιες ισορροπίες, καθώς η Δύση προχώρησε οικονομικά και τεχνολογικά πολύ ταχύτερα από τους υπολοίπους μεγάλους πολιτισμικούς πόλους, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Μέση Ανατολή, η Αφρική, και κυριάρχησε στο σύνολο της οικουμένης. Διαμορφώθηκε μια δυαδική οργάνωση του κόσμου, την οποία εξέφρασε ο Άρνολντ Τόινμπι στον τίτλο του βιβλίου του The World and the West4 και περισσότερο πρόσφατα ο Νάιλ Φέργκιουσον.5 Ο κύκλος αυτός ολοκληρώθηκε και ένας νέος αρχίζει, ο οποίος τείνει να αποκαταστήσει τις παλαιές ισορροπίες. Η αρχιτεκτονική της Ευρώπης πρέπει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα. Αντί να κλειστεί στον εαυτό της, πρέπει να ανοιχτεί στους άλλους μεγάλους πολιτισμούς. Η ανάγκη αυτή ανατρέπει τις ευρωκεντρικές ιεραρχίες. Οι "περιφέρειες" της Ευρώπης είναι πολύ περισσότερο προσαρμοσμένες στις νέες συνθήκες από ό,τι το "κέντρο". Η πολιτισμική ποικιλία η οποία χαρακτηρίζει τη "Μεγάλη Ευρώπη", αντί να αντιμετωπίζεται ως μειονέκτημα, πρέπει να θεωρηθεί ως το μέσον για την επαφή και τον διάλογο με άλλους πολιτισμούς. Αντί η Ευρώπη να επενδύει στην ομογενοποίησή της μέσω της διάδοσης του κεντρικού "κανόνα", πρέπει να αξιοποιήσει τους πολιτισμικούς και πολιτικούς πόρους οι οποίοι διατηρούνται, συχνά σε λανθάνουσα μορφή, στις διάφορες περιφέρειές της.

Υφίστανται προβλήματα τα οποία δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν σε εθνική κλίμακα. Το οργανωμένο έγκλημα όχι μόνο δεν περιορίζεται από τα εθνικά σύνορα, αλλά και τα χρησιμοποιεί προς όφελός του. Ανάλογα ισχύουν και με την τρομοκρατία. Το περιβάλλον, οι προσφυγικές ροές και τα δίκτυα της διαφθοράς αποτελούν επίσης ζητήματα τα οποία προϋποθέτουν ενιαία αντιμετώπιση σε τουλάχιστον ευρωπαϊκή κλίμακα.

Αντί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αγωνίζεται να συντονίσει τις εθνικές και κοινοτικές πολιτικές στο σύνολό τους δημιουργώντας τριβές και επιτυγχάνοντας περιορισμένα αποτελέσματα, θα μπορούσαν να συσταθούν ad hoc υπηρεσίες, απελευθερωμένες από τη διακρατική λογική, με μεγάλη αυτονομία δράσης και νομιμοποίηση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Η συγκρότηση του FBI στις Ηνωμένες Πολιτείες του Μεσοπολέμου μπορεί να λειτουργήσει ως πηγή έμπνευσης.
Στους τομείς στους οποίους ο συγκεντρωτισμός αποτελεί προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα, η Ευρώπη πρέπει να λειτουργεί ως σύνολο, χωρίς την τροχοπέδη των εθνικών εκβιασμών. Η αρχή της ομοφωνίας δεν μπορεί, επομένως, να διατηρηθεί στις περιπτώσεις αυτές. Θα πρέπει όμως να εξασφαλιστεί ο περιορισμένος χαρακτήρας και ο μικρός αριθμός των συγκεντρωτικών αυτών δομών.

Ταυτοχρόνως, η Ευρώπη θα πρέπει να καταστεί περισσότερο αποκεντρωτική, χωρίς όμως να οπισθοδρομήσει στην εθνική κλίμακα. Θα πρέπει να αναπτυχθούν οι δεσμοί οι οποίοι στηρίζονται στις ιστορικές και γεωγραφικές παραδόσεις. Έχουν εμφανιστεί δειλά, όχι με μεγάλη επιτυχία, ορισμένα τέτοια δίκτυα, όπως η ομάδα του Visegrad, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας Ευξείνου Πόντου ή η Μεσογειακή Ένωση, την οποία αποπειράθηκε να δημιουργήσει η Γαλλία και ανέστειλε η γερμανική αντίδραση. Η νέα αρχιτεκτονική της Ευρώπης θα πρέπει να αναθεωρήσει και να αξιοποιήσει αυτή τη δυναμική. Οργανωμένη κατά περιφερειακούς κύκλους, η Ευρώπη δεν πρέπει όμως να αντικαταστήσει την εθνική κακοφωνία με την περιφερειακή. Δεν πρέπει δηλαδή να διαμορφωθούν συνθήκες αντιπαράθεσης ανάμεσα, επί παραδείγματι, σε μια "μεσογειακή" και μια "γερμανότροπη" Ευρώπη. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η συμμετοχή κάθε κράτους σε δύο ή περισσότερους κύκλους, ανάλογα με το μέγεθος, τη θέση και τις παραδόσεις του. Έτσι, επί παραδείγματι, η Γαλλία θα συμμετείχε στην ατλαντική, στη μεσογειακή και στην κεντρο-ευρωπαϊκή περιφερειακή ομάδα. Η Ελλάδα θα αποτελούσε σύνδεσμο ανάμεσα στη μεσογειακή και στην ανατολικο-ευρωπαϊκή ενότητα κ.ο.κ.

Το σχήμα αυτό μπορεί να παρασταθεί με το γνωστό σήμα των Ολυμπιακών Αγώνων. Οι κύκλοι έχουν τη δική τους ιδιαίτερη οντότητα, ταυτοχρόνως όμως αλληλοεπικαλύπτονται σε τμήμα της επιφανείας τους. Αυτές οι αλληλοεπικαλύψεις, με τη μορφή κρατών τα οποία ανήκουν σε περισσότερους κύκλους, λειτουργούν ως αρθρώσεις ενός συστήματος το οποίο συνδυάζει ενότητα και ελαστικότητα.

Η ιδέα για την "αρθρωτή" ή "ολυμπιακή" Ευρώπη απαιτεί, βέβαια, ιστορική και γεωγραφική εμβάθυνση για να λάβει συγκεκριμένη μορφή. Υποδεικνύει όμως μια εναλλακτική κατεύθυνση για την ευρωπαϊκή οργάνωση η οποία είναι προσαρμοσμένη στα νέα παγκόσμια γεωπολιτικά και πολιτισμικά ρεύματα. Αντιστοιχεί σε μια παράδοση δικτύων, η οποία χαρακτήριζε την ανθρωπότητα πριν από την ισοπεδωτική λογική του ηπειρωτικού, εθνοκρατικού ευρωπαϊκού προτύπου.

Η "ολυμπιακή" Ευρώπη δεν πρέπει, βέβαια, να εγκαταλείψει θεσμούς και παραδόσεις οι οποίοι της εξασφαλίζουν ενότητα. Η πορεία προς την αρθρωτή οργάνωση θα συμβάλει όμως στην άρση των εντάσεων, οι οποίες οδηγούν πάντοτε τα άκαμπτα γεωπολιτικά συστήματα στη ρήξη. Θα επιτρέψει στους λαούς να μοιραστούν τη διαφορετικότητά τους, να αναπνεύσουν τον αέρα της Ιστορίας και του πολιτισμού τους, από τον οποίο τους έχει συχνά στερήσει η "πολιτική ορθότητα" του ισοπεδωτικού συγκεντρωτισμού, εθνικού ή ευρωκεντρικού. Η "ολυμπιακή" Ευρώπη είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στην επαφή και στον διάλογο με τους "άλλους". Κάθε περιφερειακός της κύκλος μπορεί να καλύψει πλευρές της ανθρωπότητας με τις οποίες είναι περισσότερο οικείος. Η "ατλαντική" Ευρώπη είναι φανερό ότι θα αναπτύσσει στενές σχέσεις με την αμερικανική ήπειρο – και μάλιστα με εξειδίκευση ορισμένων κρατών με τη Βόρεια Αμερική και άλλων με τη Νότια. Η "μεσογειακή" Ευρώπη θα ανοιχτεί προς την Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Μια Ευρώπη με πολλά πρόσωπα, άρα με την εικόνα της λιγότερο συνδεδεμένη με τον ευρωκεντρισμό, θα μπορεί να επικοινωνεί ευκολότερα με κόσμους οι οποίοι διατηρούν πικρές αναμνήσεις από την αποικιοκρατία. Οργανωμένη η ίδια αρθρωτά, θα μπορεί να αρθρώνεται και με τους χώρους οι οποίοι την περιβάλλουν.

Ανάμεσα στα διάφορα γειτονικά σύνολα, η σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες έχει ιδιαίτερη σημασία. Όσο και αν η Ευρώπη οφείλει να ανοιχτεί προς όλες τις κατευθύνσεις, οι ιστορικές της καταβολές και εμπειρίες διαμορφώνουν μια ιδιαιτερότητα σε ό,τι αφορά τον διατλαντικό δεσμό. Η απόκλιση Ευρώπης και Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς και του Ηνωμένου Βασιλείου, δηλαδή η αποσύνδεση ηπειρωτικής και θαλάσσιας φύσης της Ευρώπης, πρέπει να αποτραπεί πάση θυσία.
Εκτός από τον Ατλαντικό Ωκεανό, η Ευρώπη σχετίζεται με τη θαλασσινή εμπειρία και μέσω της Μεσογείου. Επιβάλλεται να ανανεώσει τους πνευματικούς της δεσμούς με τις μεσογειακές της παραδόσεις, όχι μόνο για να αντιμετωπίσει την ιδεολογία του απευρωπαϊσμού, αλλά και για να επανασυνδεθεί με τις πηγές του πολιτισμού της. Όπως έγραφε το 1943 ο Αντρέ Ζιγκφρίντ, ο "αρχαϊσμός" των μεσογειακών παραδόσεων, τον οποίο σαρώνει η μαζική κοινωνία του αμερικανικού τρόπου ζωής, παραγωγής και κατανάλωσης, "δεν είναι χωρίς πλεονεκτήματα, καθώς διατηρεί την αίγλη ορισμένων αξιών τις οποίες έχει ανάγκη η δυτική ανθρωπότητα και των οποίων η απώλεια θα την οδηγούσε τελικά στην παρακμή".6 Η επισήμανση του Γάλλου γεωγράφου ηχεί σήμερα προφητική.

Η εξέλιξη προς μια "αρθρωτή" Ευρώπη θα αναβάθμιζε πολλαπλά τον ρόλο και την παρουσία της Ελλάδας και του Ελληνισμού:

1. Στη "μεσογειακή" διάσταση, ο διαχρονικός ρόλος του ελληνισμού είναι καταλυτικός.
2. Η Ελλάδα βρίσκεται στο κέντρο μιας από τις περισσότερο σημαντικές παγκόσμιες αρθρώσεις, οι οποίες συνδέουν την Ευρώπη με την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, και την προεκτείνουν προς την Ινδία και την Κίνα. Στο άνοιγμα της Ευρώπης στους άλλους πολιτισμούς, ο παραδοσιακός διαμεσολαβητικός ελληνικός ρόλος αξιοποιείται, όπως συνέβη κατά τον 19ο αιώνα.
3. Ο διατλαντικός δεσμός προσδίδει αυξημένες δυνατότητες στον σύγχρονο ελληνισμό, ο οποίος, με τη διασπορά του, είναι παρών και στις δύο ηπείρους.

Η "ολυμπιακή" Ευρώπη, βεβαίως, μολονότι ασύγκριτα περισσότερο επιθυμητή από την "αυτοκρατορική", είναι πολύ λιγότερο πιθανή. Εκτός από τις πρακτικές δυσκολίες και την αντίθεση των συμφερόντων τα οποία συνδέονται με την ενίσχυση του κέντρου και την κυριαρχία του στις περιφέρειες, εμποδίζεται και από τις κυρίαρχες γεωπολιτικές αναπαραστάσεις. Το "ολυμπιακό" σχήμα είναι πολύ περισσότερο δυσνόητο από το "αυτοκρατορικό".

Χωρίς να εγκαταλείπει την προσπάθεια να πείσει προς την "ολυμπιακή" κατεύθυνση, ο ελληνισμός είναι υποχρεωμένος να προετοιμάζεται ταυτοχρόνως για τις συνέπειες από την εφαρμογή της "αυτοκρατορικής" εναλλακτικής. Μαζί με τη συνεχή συμμετοχή του στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, πρέπει, επομένως, να αναπτύσσει συστηματικά τους δεσμούς του με τον αγγλοσαξονικό κόσμο, με τον οποίο τον συνδέουν η εμπορική ναυτιλία και η διασπορά.

 

 

Παραπομπές

1 Turner, F. J. (1893). "The Signi cance of the Frontier in American History", Proceedings of the State Historical Society of Wisconsin. Madison, Wisconsin.

2 Hofstadter, R. (1963). Anti-Intellectualism in American Life. New York: Alfred A. Knopf.

3 Πρεβελάκης, Γ. (2016). “Οι Γεωπολιτικές Διαστάσεις του Ελληνικού Δημογραφικού Χειμώνα”. Διαθέσιμο εδώ.

4 Toynbee, A. J. (1953). The World and the West. Oxford: Oxford University Press.

5 Ferguson, N. (2011). Civilization: The West and the Rest. London: Allen Lane.

6 Siegfried, A. (1943). Vue générale de la Méditerranée. Paris: Gallimard, σ. 188.