Υπάρχουν λίγες επιστημονικές μελέτες που εξετάζουν την ελληνική αγορά εργασίας στη διάρκεια της κρίσης και ιδιαίτερα τους ποιοτικούς, διαγενεακούς παράγοντες που επηρεάζουν την απασχόληση και την ευημερία των νέων. Με την παρούσα εργασία επιχειρούμε να φωτίσουμε τη διαγενεακή μεταβίβαση πόρων και αξιών μέσα στην ελληνική οικογένεια και να αναζητήσουμε την ύπαρξη και τον βαθμό συσχέτισής της με την απασχόληση και την εκπαίδευση των νέων στην Ελλάδα. Για τον σκοπό αυτό και σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ευρωπαϊκού ερευνητικού έργου Cultural Pathways for Economic Self-Sufficiency and Entrepreneurship (CUPESSE) στο οποίο συμμετέχει η διαΝΕΟσις, διεξήχθησαν διεξοδικές συνεντεύξεις με 10 οικογένειες και εκπροσώπους τριών γενεών –τους νέους, τους γονείς και τους παππούδες/γιαγιάδες– προκειμένου να παρακολουθήσουμε και να καταγράψουμε την εκπαιδευτική και επαγγελματική εμπειρία των νέων στην Ελλάδα, καθώς και τις σχέσεις τους με τους γονείς και τους παππούδες/γιαγιάδες. Το αποτέλεσμα είναι αυτή η μελέτη (PDF).
Βασικό συμπέρασμα αποτελεί ότι η οικογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στη μεταβίβαση πόρων και αξιών από γενιά σε γενιά.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε πως το βασικό συμπέρασμα είναι το ότι η οικογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στη μεταβίβαση πόρων και αξιών από γενιά σε γενιά και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την απασχόληση και εκπαίδευση των νέων. Συμπέρασμα που είναι συνεπές με το λεγόμενο κοινωνικό μοντέλο της Μεσογείου ή της Νότιας Ευρώπης, όπου η οικογένεια κατέχει εξέχουσα θέση στη διαχρονική και χωρική κατανομή των πόρων και είναι πρωταρχικά υπεύθυνη για την υποστήριξη που χρειάζονται οι νέοι για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ενήλικης ζωής. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν ότι κυριαρχεί ένας συγκεκριμένος τύπος κοινωνικού κεφαλαίου (social capital) που σχετίζεται με τους ισχυρούς δεσμούς που δημιουργούνται μεταξύ των μελών μιας ομάδας, συνήθως των μελών μιας οικογένειας (bonding social capital), ενώ τείνει να απουσιάζει ο τύπος του κοινωνικού κεφαλαίου που αναπτύσσει δεσμούς μεταξύ διαφορετικών ομάδων (bridging social capital). Πιο συγκεκριμένα, στις συνεντεύξεις, οι ερωτήσεις που αφορούσαν ρητά το κοινωνικό κεφάλαιο των ατόμων, δηλαδή τους ανθρώπους και τα δίκτυα στα οποία απευθύνονται τακτικά οι ερωτηθέντες για να αποκτήσουν πρόσβαση σε οικονομικούς πόρους, εργασία ή άλλες πληροφορίες, αποκαλύπτουν ότι τα μέλη της οικογένειας κυριαρχούν σε σχέση με άλλα δίκτυα ή θεσμούς που αναπτύσσονται στα πλαίσια της οικονομίας και της κοινωνίας.
Το κοινωνικό κεφάλαιο με τη μορφή ισχυρών οικογενειακών δεσμών έχει θετικές και αρνητικές επιπτώσεις. Για παράδειγμα, η οικογένεια μπορεί, αφενός να λειτουργεί ως δίχτυ ασφαλείας σε περιόδους κρίσης για τα μέλη της, όπου οι μηχανισμοί οικονομικής διακυβέρνησης είναι αδύναμοι, και να ενσταλάζει στα μέλη της αξίες τιμής, ευγνωμοσύνης, συνέχισης του οικογενειακού ονόματος κ.ά. Αφετέρου, όταν αυτοί οι δεσμοί περιχαρακώνονται στο στενό πλαίσιο της οικογένειας δεν δίνεται η δυνατότητα στα άτομα να καλλιεργήσουν ικανότητες και κίνητρα για την αναζήτηση νέων ιδεών και εναλλακτικών στρατηγικών απασχόλησης και επιχειρηματικής δραστηριότητας, οι οποίες συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη, την αύξηση της απασχόλησης και την κοινωνική ευημερία, εν γένει. Επιπλέον, οι ισχυροί δεσμοί εντός της οικογένειας, επειδή επικεντρώνονται στην εξυπηρέτηση του στενού συμφέροντος των μελών της, μπορούν να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη ιεραρχικών, πελατειακών σχέσεων, του νεποτισμού και της ευνοιοκρατίας. Τέτοιες σχέσεις με τη σειρά τους επηρεάζουν αναπόφευκτα την αμεροληψία, την υπευθυνότητα, την αποτελεσματικότητα και τη νομιμότητα των θεσμών διακυβέρνησης. Ως επακόλουθο, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς διακυβέρνησης αποδυναμώνει περαιτέρω την εμπιστοσύνη προς άλλα άτομα στην κοινωνία και τις ευρύτερες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συμμετοχής πέραν της οικογένειας.
Οι ισχυροί δεσμοί εντός της οικογένειας μπορούν να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη ιεραρχικών, πελατειακών σχέσεων, του νεποτισμού και της ευνοιοκρατίας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεταβίβαση πόρων και αξιών επηρεάστηκε σημαντικά από τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπισαν οι προηγούμενες γενιές στις αγροτικές περιοχές κατά τους Παγκόσμιους Πολέμους και την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο. Οι άνθρωποι στερήθηκαν τους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς πόρους που απαιτούνταν για να εξασφαλίσουν τις οικογένειές τους και να δημιουργήσουν ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά τους. Αυτές οι συνθήκες βαθιάς στέρησης μπορεί να έχουν καλλιεργήσει τις υλιστικές αξίες της ολιγάρκειας που δίνουν έμφαση στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών της οικογένειας, τη σκληρή δουλειά και την αποταμίευση, και την επένδυση στους υλικούς και άυλους πόρους που θεωρείται ότι θα εξασφαλίσουν την ευημερία των παιδιών τους μελλοντικά. Οι συμπεριφορές αυτές φαίνεται να αλλάζουν στο δείγμα καθώς μεταφερόμαστε στις νεότερες γενιές. Καθώς βελτιώνονται οι οικονομικές συνθήκες για τους παππούδες/γιαγιάδες, οι γονείς είχαν περισσότερη εκπαίδευση και επομένως περισσότερο πολιτισμικό κεφάλαιο. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί οι γονείς στο δείγμα μας ήταν πιο πρόθυμοι από τους γονείς τους να αποκτήσουν διαφορετικά χόμπι, να εκτιμήσουν τις διακοπές με την οικογένεια και να επενδύσουν σε αυτό που θα λέγαμε «επιπλέον» δαπάνες πέρα από τις δαπάνες για βασικά είδη. Ωστόσο, και οι γονείς τονίζουν συχνά ότι το διαθέσιμο οικονομικό κεφάλαιο εξακολουθεί να περιορίζει τις επιλογές τους και να τους υποχρεώνει να εξοικονομούν πόρους για τα παιδιά τους.
Οι νέοι του δείγματος έχουν αποκτήσει αρκετά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και αναγνωρίζουν την ενστάλαξη της αξίας της παιδείας από τους γονείς και τους παππούδες/γιαγιάδες τους. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι μόνο οι μισοί από τους νέους είναι ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους και σε ορισμένες περιπτώσεις το επάγγελμα των νέων διαφέρει από την ειδικότητα την οποία σπούδασαν. Σε άλλες περιπτώσεις αν και το επάγγελμά τους ευθυγραμμίζεται με την ειδικότητά τους, ωστόσο δηλώνουν ότι αν είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν ειδικότητα που θα ήταν πιο κοντά στις προτιμήσεις και την προσωπικότητά τους, θα ακολουθούσαν άλλο επάγγελμα, γεγονός που καταδεικνύει ότι η έλλειψη επαρκούς και επίκαιρης πληροφόρησης οδηγεί σε εσφαλμένες επενδύσεις στην εκπαίδευση, κυρίως από οικογένειες μεσαίας και εργατικής τάξης. Για τους παππούδες/γιαγιάδες και τους γονείς που ανήκουν σε κοινωνικά στρώματα σχετικά αδύναμα ως προς το οικονομικό κεφάλαιο αλλά είναι πλούσια σε πολιτισμικό ή κοινωνικό κεφάλαιο, τείνουν να στρέφουν τα παιδιά τους στις λεγόμενες «σταδιοδρομίες–καταφύγια» ("shelter-careers"), κυρίως στο δημόσιο τομέα ή την οικογενειακή επιχείρηση, που τους επιτρέπει να "βολευτούν". Ωστόσο, οι νέοι φαίνεται να διαφοροποιούνται ως προς αυτό και να αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία σε δεξιότητες όπως η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία, οι οποίες καθοδηγούνται από τις ευρύτερες παγκόσμιες τάσεις στην αγορά εργασίας, αλλά και σε μεγαλύτερο βαθμό από την κρίση στην Ελλάδα. Οι αξίες αυτές αναφέρονται παράλληλα με τις παραδοσιακές αξίες της αφοσίωσης στην εργασία και την οικογένεια, με τις οποίες οι γονείς και οι παππούδες/γιαγιάδες τους ταυτίζονται περισσότερο.
Οι νέοι στην Ελλάδα ήδη απαντούν στις αλλαγές που επιβάλλονται από την υφιστάμενη κρίση, αναζητώντας νέες ευκαιρίες και διαφορετικούς τρόπους οικονομικής παραγωγής και κοινωνικής αναπαραγωγής
Τέλος, είναι έκδηλο το γεγονός ότι οι νέοι στην Ελλάδα ήδη απαντούν στις αλλαγές που επιβάλλονται από την υφιστάμενη κρίση, αναζητώντας νέες ευκαιρίες και διαφορετικούς τρόπους οικονομικής παραγωγής και κοινωνικής αναπαραγωγής. Το ερώτημα που ανακύπτει προς μελλοντική διερεύνηση είναι αν οι μεταβολές αυτές μπορούν να εξασφαλίσουν την απασχολησιμότητα των νέων, την οικονομική αυτάρκεια και την ευημερία τους σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, ή απλώς αναπαράγουν τις αντιλήψεις και τους διχασμούς του παρελθόντος, οδηγώντας σε κοινωνικές αναταραχές και πολιτική αστάθεια.
