Ο πληθυσμός αποτελεί ένα από τα πιο ουσιαστικά στοιχεία μιας χώρας. Σε αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι οι όποιες δυσχέρειες προκαλούνται εξαιτίας της άνισης κατανομής ή διακύμανσης του πληθυσμού έχουν σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές, γεωπολιτικές και εθνικές επιπτώσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πληθυσμιακές προβολές, δηλαδή οι προβλέψεις για το μέγεθος του πληθυσμού μελλοντικά, απασχολούν άμεσα ένα μεγάλο εύρος φορέων. Πιο συγκεκριμένα, οι εκάστοτε κυβερνήσεις των χωρών εξετάζουν τις πληθυσμιακές προβολές τόσο των ίδιων όσο και όμορων σε αυτές κρατών προκειμένου να διαμορφώσουν τον βέλτιστο πολιτικό σχεδιασμό. Οι επιχειρήσεις τις αναλύουν διεξοδικά για να αναπτύξουν στρατηγικές προώθησης των προϊόντων τους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο και τέλος, οι διεθνείς οργανισμοί τις μελετούν για τη χάραξη μιας παγκόσμιας αναπτυξιακής στρατηγικής.

Με το παρόν άρθρο επιχειρείται μια συγκριτική ανάλυση των υφιστάμενων προβολών πληθυσμού των χωρών της Ευρώπης με έμφαση στις πέντε χώρες που επλήγησαν περισσότερο από το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, ευρέως γνωστών και ως PIIGS^1. Η δημογραφική συγκριτική αξιολόγηση (δημογραφικό benchmarking) γίνεται σε επίπεδο συνολικού πληθυσμού, τμηματικά με βάση μια ηλικιακή ομαδοποίηση που ακολουθείται από σχεδόν όλους τους εθνικούς και διεθνείς προβολικούς φορείς (UNPP, Eurostat, WIC, OECD, ΕΛΣΤΑΤ, ISTAT, INE-PT, INE-ES, CSO)²και με βάση τις τρεις δημογραφικές συνιστώσες (γονιμότητα, θνησιμότητα, μετανάστευση). Παρ’ ότι το σημείο εκκίνησης των προβολών δεν συμπίπτει (π.χ. ως πληθυσμός εκκίνησης για την Eurostat είναι η 1/1/2013, ενώ για τον UNPP είναι η 1/7/2015) και τα σενάρια/παραλλαγές που υιοθετεί κάθε φορέας για να διεξάγει τις πιθανοτικές προβολές έχουν διαφοροποιήσεις, στην παρούσα ανάλυση ακολουθούμε το «ενδιάμεσο-βασικό» σενάριο του κάθε φορέα. Σε γενικές γραμμές το ενδιάμεσο σενάριο υποθέτει τη διατήρηση των κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων, κανονική διεθνή μεταναστευτική ροή, κανονική θνησιμότητα και κανονική γονιμότητα.

Διαχρονικά, κατά τα έτη 1960 έως 2015, ο πληθυσμός των PIIGS αυξήθηκε. Ωστόσο, η αυξητική αυτή τάση δεν θα συνεχιστεί για τις πέντε υπό εξέταση χώρες στο μέλλον (βλ. Πίνακα 1 & 2 και Διάγραμμα 1). Στον ορίζοντα του 2050 ο πληθυσμός της Πορτογαλίας θα μειωθεί, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις όλων των φορέων προβολών, συμπεριλαμβανομένης και της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας της Πορτογαλίας (ΙΝΕ-PT). Το ίδιο παρατηρείται και για την περίπτωση της Ελλάδας, από όλους τους φορείς προβολών πλην της EΛΣΤΑΤ, η οποία εκτιμά αύξηση του πληθυσμού στα 11,5 εκατομμύρια. Όμως η εκτίμηση αυτή είναι του 2007 και δεν λαμβάνει υπόψη τις πρόσφατες σημαντικές κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις. Η πιο επικαιροποιημένη και ενδελεχής μελέτη σε διεθνές επίπεδο για την πληθυσμιακή εξέλιξη της Ελλάδας είναι αυτή της διαΝΕΟσις (2016) που διεξήχθη από το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (ΕΔΚΑ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Βύρωνα Κοτζαμάνη. Η έρευνά μας λαμβάνει υπόψη στις υποθέσεις εργασίας και στα σενάρια δημογραφικών προβολών τις επιπτώσεις της οικονομικής και προσφυγικής κρίσης στο δείκτη γονιμότητας, στη θνησιμότητα και στο μεταναστευτικό ισοζύγιο (εισροές μείον εκροές) τόσο των νέων ηλικιακά Ελλήνων, όσο και των αλλοδαπών που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Ελλάδα πριν από την ψήφιση του Πρώτου Μνημονίου (2010) καθώς και των μεταναστών και προσφύγων που πιθανόν να εγκατασταθούν μόνιμα στη χώρα μας (βλ. Έκθεση Β). Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα της διαΝΕΟσις, ο πληθυσμός της Ελλάδας για το 2050 εκτιμάται με βάση ένα ενδιάμεσο σενάριο σε 8,8 εκατομμύρια (ήτοι μείωση 18,5%), που σημειωτέον αποτελεί τη χαμηλότερη εκτίμηση ανάμεσα στους φορείς προβολών.³ Σε πτωτική πορεία κινείται και ο πληθυσμός της Ισπανίας με μόνο τους IIASA-VID/ÖAW-WU να εκτιμούν μια μικρή αύξηση 5,3 ποσοστιαίων μονάδων. Για την Ιταλία 4 στους 5 φορείς προβλέπουν αύξηση του πληθυσμού από 60,8 εκατομμύρια το 2015 σε 65,3 εκατομμύρια (μέσος όρος των 4 φορέων). Τέλος για την Ιρλανδία φαίνεται πως υπάρχει συμφωνία των προβολικών φορέων ως προς τις εκτιμήσεις τους για αύξηση του πληθυσμού.

Επιχειρώντας μια ανάλυση της πυραμίδας του πληθυσμού διαχρονικά και δυνητικά στις πέντε υπό εξέταση χώρες παρατηρούμε τα εξής σε απόλυτους και σχετικούς όρους (βλ. Πίνακα 2 και Διαγράμματα 2-5):

Ο πληθυσμός των PIIGS γερνάει. H διάμεση ηλικία αυξήθηκε εν γένει, με τη μεγαλύτερη αύξηση να σημειώνεται κατά σειρά στην Πορτογαλία (+15,7 έτη), στην Ιταλία (+13,8 έτη), στην Ισπανία (+12,7 έτη), στην Ελλάδα (+12,2 έτη) και στην Ιρλανδία (+6,6 έτη). Στο μέλλον ναι μεν προβλέπεται να συνεχιστεί αυτή η αυξητική τάση της μέσης ηλικίας αλλά με χαμηλότερους ρυθμούς, με την Πορτογαλία να διατηρεί την πρώτη θέση (+8,5 έτη) και την Ελλάδα (+6,9 έτη) να ακολουθεί. Η Ιταλία και η Ιρλανδία φαίνεται να παρουσιάζουν τη μικρότερη αύξηση, ήτοι +3% , με την Ιταλία να έχει την καλύτερη επίδοση συγκριτικά με το διάστημα 1960-2015.

Το ειδικό βάρος της ηλικιακής ομάδας 0-14 έτη στον συνολικό πληθυσμό εκτιμάται ότι θα μειωθεί σε όλες τις χώρες με την Πορτογαλία και την Ελλάδα να έχουν την πιο «γερασμένη» βάση στην πληθυσμιακή τους πυραμίδα, σε ποσοστά 11,5% και 12,9% αντίστοιχα, ως απόρροια της χαμηλής γεννητικότητας. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το βασικό σενάριο, η γονιμότητα παρουσιάζει αυξομειώσεις στο διάστημα 2015-2050 για να καταλήξει από τα 1,34 παιδιά ανά γυναίκα το 2015 στα 1,54 το 2050 (βλ. Έκθεση Α).⁴

Αντίθετα, και καθώς τα άτομα των μεσαίων ηλικιακών ομάδων μετακινούνται σε μεγαλύτερες ομάδες, γίνεται πιο έντονο το πρόβλημα «γήρανσης κορυφής» της πυραμίδας. Η Ισπανία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη μεταβολή στο ποσοστό των άνω των 65 ετών στον πληθυσμό στο διάστημα 2015-2050, ήτοι +14,9% με την Πορτογαλία και την Ελλάδα να ακολουθούν με +14,3% και +12%, αντιστοίχως.

Τέλος, ο δείκτης γήρανσης, δηλαδή το πηλίκο των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών προς τα άτομα ηλικίας κάτω των 14 ετών, σχεδόν τετραπλασιάστηκε για όλες τις υπό εξέταση χώρες πλην της Ιρλανδίας. Η ανοδική αυτή τάση συνεχίζεται και στο μέλλον με την Πορτογαλία και την Ελλάδα να παρουσιάζουν το μεγαλύτερο δείκτη, (3 και 2,63 αντίστοιχα) και την Ισπανία (2,53), την Ιταλία (2,19) και την Ιρλανδία (1,28) να ακολουθούν. Είναι εμφανές ότι ο πληθυσμός των μικρότερων ηλικιών με την πάροδο του χρόνου συρρικνώνεται, ενώ αυξάνεται ο αριθμός των ηλικιωμένων.

Ενδιαφέροντα ευρήματα για τη μελλοντική πληθυσμιακή πορεία των χωρών-μελών της Ε.Ε. και της Ευρώπης εν γένει προκύπτουν από τη συγκριτική μελέτη των στοιχείων των IIASA-VID/ÖAW-WU (2016), Πίνακας 3.

Πιο συγκεκριμένα:

Από τις χώρες των PIIGS σε χειρότερη θέση αναφορικά με τη μεταβολή του πληθυσμού τους με βάση ένα ενδιάμεσο σενάριο βρίσκονται η Ελλάδα (-14,5%) και η Πορτογαλία (-12%), ενώ η Ισπανία (+5,3%), η Ιταλία (+10,1%) και η Ιρλανδία (+25,2%) εκτιμάται ότι θα αυξήσουν τον πληθυσμό τους.
Οι Κάτω Χώρες, το Λουξεμβούργο και δύο Σκανδιναβικές, η Νορβηγία και η Σουηδία φαίνεται να παρουσιάζουν την καλύτερη πληθυσμιακή επίδοση. Εν συγκρίσει με το 2015, το Λουξεμβούργο φαίνεται πως σχεδόν θα διπλασιάσει τον πληθυσμό του το 2050, με το κύριο μέρος αυτής της μεταβολής να οφείλεται στη μετανάστευση. Με το ήμισυ περίπου του σημερινού πληθυσμού τους εκτιμάται πως θα ενισχυθούν το 2050 η Νορβηγία (+54,6%) και η Σουηδία (+40,4%). Στις χώρες με εκτιμώμενη αύξηση του πληθυσμού τους το 2050 από 20% έως 40% ανήκουν κατά φθίνουσα σειρά η Ελβετία (+38,5%), το Βέλγιο, η Ισλανδία, η Ιρλανδία το Ηνωμένο Βασίλειο, η Αυστρία, η Δανία, η Φινλανδία, η Μάλτα και η Γαλλία (+14,1%).
Στον αντίποδα, οι χώρες που φαίνεται πως θα παρουσιάσουν δυνητικά μεγάλη μείωση στον πληθυσμό τους με βάση ένα ενδιάμεσο σενάριο είναι οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, της Βαλκανικής Χερσονήσου και της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Η Μολδαβία εκτιμάται πως θα χάσει σχεδόν τον μισό πληθυσμό της, με τη Λιθουανία, τη Λετονία, τη Βουλγαρία και την Κροατία να έπονται με ποσοστά υψηλότερα του 20%.
Με βάση το σενάριο της «μηδενικής μετανάστευσης» η πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών αναμένεται να έχει μειωμένο πληθυσμό το 2050 σε σύγκριση με το 2015. Η ποσοστιαία μείωση του πληθυσμού της Ελλάδας (-11%) είναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτή της Ιταλίας, οριακά μικρότερη της Πορτογαλίας (-12,4%) και πολύ μεγαλύτερη της Ισπανίας (-6,4%). Οι Σκανδιναβικές χώρες, με εξαίρεση τη Φινλανδία (0%), παρουσιάζουν αύξηση του πληθυσμού τους σε πολύ μικρότερο μέγεθος σε σύγκριση με το ενδιάμεσο σενάριο. Ακόμα και σε αυτό το περιοριστικό σενάριο, η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία παρουσιάζουν έναν ιδιαίτερο δημογραφικό δυναμισμό, αφού ο πληθυσμός τους αναμένεται να αυξηθεί. Επίσης σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία της Eurostat, η Ιρλανδία και η Γαλλία έχουν έναν από τους υψηλότερους δείκτες γονιμότητας, ο οποίος αντιστοιχεί σε περίπου 2 παιδιά ανά γυναίκα για το 2014.

Συνοψίζοντας, η σύντομη συγκριτική ανάλυση της αναμενόμενης πληθυσμιακής εξέλιξης των κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για τη βαθύτερη κατανόηση των δημογραφικών χαρακτηριστικών και των δημογραφικών τεκτονικών που κρύβονται σε κάθε χώρα. Ο σχεδιασμός πολιτικών που λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις δημογραφικές τάσεις και αξιοποιεί τις βέλτιστες πρακτικές άλλων κρατών για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος είναι απαραίτητος για την ευημερία και την ανάπτυξη μιας χώρας.

Υποσημειώσεις

¹H συντομογραφία PIIGS αφορά στις εξής ευρωπαϊκές χώρες κατά σειρά: Πορτογαλία, Ιταλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, και Ισπανία.

² Οι φορείς προβολών UNPP, Eurostat, WIC, OECD, ΕΛΣΤΑΤ, ISTAT, INE-PT, INE-ES και CSO είναι αντίστοιχα ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία, το Wittgenstein Centre που είναι μια συνεργασία των τριών ερευνητικών ιδρυμάτων IIASA-VID/ÖAW-WU, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης και οι εθνικές στατιστικές υπηρεσίες των κρατών-μελών της Ε.Ε., Ελλάδας, Ιταλίας, Πορτογαλίας, Ισπανίας και Ιρλανδίας (με τη σειρά, .

³Σύμφωνα με τις πρόσφατες προβολές πληθυσμού για το 2050 των IIASA-VID/ÖAW-WU (2016), η ποσοστιαία μεταβολή του πληθυσμού στην Ελλάδα με βάση ένα ενδιάμεσο σενάριο εκτιμήθηκε στο -14,5% (βλ. Πίνακα 3), αναθεωρώντας την εκτίμηση τους το 2010 που υπολόγιζε αύξηση του πληθυσμού το 2050 στα 11,7 εκατομμύρια.

⁴ Για μια αναλυτική παρουσίαση της δημογραφικής συνιστώσας «γονιμότητα» στις ευρωπαϊκές χώρες, βλ. Κεφάλαιο 1, Έκθεση Α «Η Πληθυσμιακή Εξέλιξη της Ελλάδας, 2015-2050», σελ. 22-24.

διαβάστε ακόμα