Καθώς η χώρα περνά μια από τις πιο δραματικές της περιόδους, οι Έλληνες πολίτες καλούνται να αξιολογήσουν, να επεξεργαστούν και να διαχειριστούν καταστάσεις και συνθήκες πρωτόγνωρες. Πώς τις προσεγγίζουν; Τι σκέφτονται; Με ποια γνωστικά, ηθικά και πολιτισμικά εφόδια αντιμετωπίζουν τις κρίσιμες προκλήσεις της εποχής τους; 

Η διαΝΕΟσις, για να βοηθήσει στην απάντηση αυτών των ερωτημάτων, διεξήγαγε μια μεγάλη πανελλήνια δημοσκόπηση, διερευνώντας τα αξιακά πιστεύω των Ελλήνων πολιτών κάθε ηλικίας, μόρφωσης και κοινωνικής τάξης. Η έρευνα συνίσταται σε ένα ερωτηματολόγιο 69 βασικών ερωτήσεων, χωρισμένων σε πέντε μεγάλες θεματικές κατηγορίες:

Α. Εθνική ταυτότητα & σχέση με την Ευρώπη και τον κόσμο (PDF)
Β. Οικονομία, κράτος και ιδιωτική πρωτοβουλία (PDF)
Γ. Μετανάστευση, μειονότητες και ανθρώπινα δικαιώματα (PDF)
Δ. Θεσμοί, πολίτευμα και πολιτικό σύστημα (PDF)
Ε. Παιδεία, πολιτισμός και καινοτομία (PDF)

Το ερωτηματολόγιο συντάχθηκε από τη διαΝΕΟσις σε συνεργασία με τον καθηγητή συγκριτικής πολιτικής του Παντείου πανεπιστημίου Γεράσιμο Μοσχονά, και η έρευνα διεξήχθη από την εταιρεία ερευνών G.P.O. σε δύο φάσεις: Η πρώτη, τον Απρίλιο του 2015, περιλάμβανε τηλεφωνική έρευνα σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 2500 ατόμων από όλη την επικράτεια, ενώ η δεύτερη περιλάμβανε μια επαναληπτική τηλεφωνική έρευνα το Νοέμβριο του 2015, ενός μέρους του ερωτηματολογίου (19 από τις 69 ερωτήσεις) σε μικρότερο δείγμα (1000 ατόμων).

Με αυτή, τη δεύτερη έρευνα, θέλαμε να χαρτογραφήσουμε τυχόν αλλαγές ή τάσεις που διαμορφώθηκαν μετά τα πολύ σημαντικά γεγονότα του καλοκαιριού, σε κάποια καίρια θέματα (Ευρώπη, οικονομία, μετανάστευση). Μπορείτε να κατεβάσετε το PDF των αποτελεσμάτων του Νοεμβρίου εδώ. 

Και στις δύο φάσεις, οι απαντήσεις των πολιτών κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, την εκπαίδευση, το εισόδημα, το επάγγελμα, τον τόπο κατοικίας, την κοινωνική τάξη και το κόμμα το οποίο επέλεξε ο κάθε πολίτης στις τελευταίες εκλογές (Ιανουαρίου 2015 για την έρευνα του Απριλίου, και Σεπτεμβρίου 2015 για την έρευνα του Νοεμβρίου). 

Τα αποτελέσματα της έρευνας περιλαμβάνουν μια πληθώρα αξιοσημείωτων στοιχείων. Από τις απαντήσεις των πολιτών αναδεικνύονται ενδιαφέρουσες αντινομίες και τεκμηριώνονται σημαντικές τάσεις που, είτε δεν διακρίνονται εύκολα όταν παρακολουθεί κάποιος επιφανειακά τις εκφάνσεις της λειτουργίας της κοινωνίας, είτε δεν έχουν αποτυπωθεί αξιόπιστα με στοιχεία ως τώρα. Ξέρατε, για παράδειγμα, ότι το 59% των Ελλήνων συμφωνούσε από πέρυσι με την επέκταση του συμφώνου συμβίωσης και στα ομόφυλα ζευγάρια; ‘Η πως η ομάδα πολιτών που θεωρεί περισσότερο από όλες πως η χώρα είναι προτιμότερο να συμμαχήσει με τη Ρωσία παρά με την Ευρωπαϊκή Ένωση -σε ποσοστό 43% το Νοέμβριο- είναι οι νέοι ηλικίας 18-24;  

­
κατεβάστε την έκθεση του Γεράσιμου Μοσχονά σε PDF

Μπορείτε να διαβάσετε μια λεπτομερή ανάλυση των σημαντικότερων συμπερασμάτων της έρευνας στις εκθέσεις δύο επιστημόνων: Ο Γεράσιμος Μοσχονάς αναλύει διεξοδικά τον αξιακό χάρτη των Ελλήνων, όπως αυτός προκύπτει από τις απαντήσεις τους, ενώ ο κοινωνιολόγος Παναγής Παναγιωτόπουλος αναλύει τις απαντήσεις μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας ομάδας πολιτών, των νέων ηλικίας 18-24.

­
κατεβάστε την έκθεση του Παναγή  Παναγιωτόπουλου σε PDF

Ταυτόχρονα, επιμέρους συμπεράσματα θα αναδεικνύονται σε μεμονωμένα άρθρα γνώμης και ανάλυσης που θα φιλοξενούμε στο website της διαΝΕΟσις. Τα αποτελέσματα θα συζητηθούν, δε, και στην ενημερωτική εκπομπή "Η Ελλάδα στον Καθρέφτη", που προβάλλεται κάθε δεύτερη Τετάρτη στις 23:55 στον τηλεοπτικό σταθμό ΣΚΑΙ. Ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος, ο Στέλιος Ράμφος, ο Αρίστος Δοξιάδης (μέλος του advisory board της διαΝΕΟσις) και ο Γιάννης Πανούσης σχολιάζουν τα αποτελέσματα της έρευνας στο πρώτο επεισόδιο της εκπομπής. 

Εδώ θα αναφερθούμε συνοπτικά σε μερικά από τα πιο σημαντικά συμπεράσματα της έρευνας, κάποια από τα οποία φωτίζουν για πρώτη φορά έντονες τάσεις της ελληνικής κοινωνίας που βλέπουμε καθημερινά γύρω μας. Είναι τα εξής έξι:

1. Οι Έλληνες σήμερα χωρίζονται σε ευκρινή, απόλυτα ξεχωριστά (μα όχι ισοδύναμα) στρατόπεδα, ανάλογα με το τι πιστεύουν για την Ευρωπαϊκή Ένωση.
2. Στα οικονομικά θέματα, οι Έλληνες εμφανίζουν μια αρκετά σαφή φιλελεύθερη προσέγγιση.
3. Στα κοινωνικά θέματα οι Έλληνες είναι ένας συντηρητικός λαός.
   
4. Οι Έλληνες έχουν μια εξαιρετικά υψηλή εικόνα για τη χώρα τους και τη σημασία της στην Ευρώπη.
5. Οι νέοι Έλληνες εμφανίζουν μια ξεχωριστή, αυτόνομη αξιακή συμπεριφορά, χωρίς ωστόσο οι απόψεις τους να φτάνουν να διαμορφώσουν ένα νέο γενεακό χάσμα.
6. Στο κρίσιμο διάστημα που μεσολάβησε από τον Απρίλιο μέχρι το Νοέμβριο, παρατηρείται μια σαφής τάση ενίσχυσης του αντιευρωπαϊσμού.

Ας τα δούμε ξεχωριστά.

Στην πρώτη από τις ερωτήσεις της έρευνας, ζητήσαμε από τους πολίτες να μας πουν τη γνώμη τους για τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τον Απρίλιο, το 69% των ερωτηθέντων μας είπαν ότι τη θεωρούν είτε “θετική” είτε “μάλλον θετική”, και ένα 31% πως τη βλέπει είτε “αρνητική” είτε “μάλλον αρνητική”, ένα αποτέλεσμα λίγο-πολύ αναμενόμενο και συνεπές με τα αποτελέσματα προγενέστερων ερευνών. Το Νοέμβριο, βεβαίως, τα ποσοστά είχαν αλλάξει σημαντικά, σε 60% και 39% αντίστοιχα. Η γενική τάση, όμως παρέμενε η ίδια, ήπια φιλοευρωπαϊκή που τεκμηριώνεται από ανάλογες έρευνες εδώ και δεκαετίες. Όταν όμως ο Γεράσιμος Μοσχονάς όρισε δύο ξεχωριστές ομάδες απαντηθέντων ως "κεντρικό πυλώνα ευρωπαϊσμού" και "σκληρό πυρήνα ευρωσκεπτικισμού" (δείτε τους ορισμούς στις σελίδες 7 και 15 της μελέτης του), σκιαγραφώντας έτσι δύο σαφή στρατόπεδα, και μελέτησε πώς απάντησαν αυτά σε όλες τις υπόλοιπες ερωτήσεις της έρευνας, διαπίστωσε κάτι πολύ ενδιαφέρον: Αυτά τα “στρατόπεδα” δεν απαντούν διαφορετικά μόνο στις ερωτήσεις που έχουν να κάνουν με τα ευρωπαϊκά θέματα -απαντούν διαφορετικά σχεδόν σε όλα τα θέματα. Η διαφορά είναι θεαματική και αποκαλύπτει ένα χάσμα που έχει ανοίξει στην ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια.

Κάναμε την ίδια δοκιμή και στις ομάδες που αυτοτοποθετούνται στην “αριστερά” ή στη “δεξιά” πλευρά του πολιτικού φάσματος και οι διαφορές στις απαντήσεις των μεν από τους δε είναι πολύ μικρότερες -ακόμα και σε οικονομικά θέματα-, ενώ σχεδόν εξαφανίζονται σε άλλα ερωτήματα. Όπως γράφει ο Γεράσιμος Μοσχονάς στην έκθεσή του: “Ο άξονας αριστερά-δεξιά δεν συνδέεται με τη διατύπωση ιδιαίτερα διαφορετικών αντιλήψεων στα θέματα του πολιτικού συστήματος, της δημοκρατίας και των θεσμών”.

Αυτή η ταυτοποίηση της στάσης απέναντι στην Ευρώπη ως νέας κεντρικής παραμέτρου που χωρίζει τους πολίτες σε δύο στρατόπεδα, και αποτελεί το νέο πυρήνα ενός σύγχρονου ελληνικού “διχασμού” είναι εξαιρετικά κρίσιμη, και οι συνέπειές της αξίζει να αναλυθούν περαιτέρω. Διαπιστώνουμε, ας πούμε, ότι οι πολίτες που απαντούν “αντιευρωπαϊκά” εμφανίζουν και έναν έντονο κυνισμό απέναντι στο πολιτικό σύστημα εν γένει, απορρίπτουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, και απέχουν από τον οικονομικό φιλελευθερισμό περισσότερο από ό,τι οι πολίτες που αυτοχαρακτηρίζονται “αριστεροί”. “Αποτελούν πλέον ένα επαρκώς δομημένο και επαρκώς στέρεο ρεύμα απόψεων και ιδεών (…) το οποίο στερείται κομματικής εκπροσώπησης”, γράφει ο Μοσχονάς. Και πρόκειται για μία ομάδα που φτάνει το 17-20% του πληθυσμού. 

Υπάρχει μόνο μία ομάδα ερωτημάτων στα οποία οι δύο ομάδες απαντούν με παρόμοιο τρόπο: Τα ερωτήματα που συνδέονται με την εθνική ταυτότητα και την εικόνα που έχουν για την Ελλάδα και τη θέση της στον κόσμο. Τόσο οι φιλοευρωπαίοι, όσο και οι αντιευρωπαίοι απαντούν σε παρόμοια πλειοψηφικά ποσοστά ότι η Ελλάδα είναι μια μοντέρνα χώρα, που ξεχωρίζει για τον πολιτισμό της και έχει πολλά να προσφέρει στο σύγχρονο κόσμο.

Θεωρούν, μάλιστα, ότι έχει προσφέρει περισσότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση από όσα έχει λάβει από αυτήν, κάτι που έμμεσα υποννοεί μια αίσθηση ιστορικής συνέχειας και μια αντίληψη της έννοιας “Ελλάδα” σε υπερχιλιετή χρονικό άξονα. Και μάλιστα οι γνώμες εδώ είναι καθολικές. Έχει ενδιαφέρον ότι το 84% των αγροτών πιστεύει ότι η Ευρώπη έχει ωφεληθεί περισσότερο από εμάς στα θέματα της οικονομίας.

Ε

ξίσου σημαντική είναι και η διαπίστωση ότι οι Έλληνες πολίτες εξακολουθούν στην πλειοψηφία τους να απορρίπτουν το κρατικιστικό μοντέλο για την οικονομία της χώρας τους και να εκφράζουν κυρίως -μέχρι ένα βαθμό- φιλελεύθερες απόψεις στα θέματα της οικονομικής κουλτούρας. Οι απαντήσεις που αφορούν στην οικονομική κρίση δείχνουν μια ωριμότητα και μια αυτογνωσία που, θα έλεγε κανείς, δεν διακρίνονται εύκολα στην πραγματική ζωή. Περίπου 69% των ερωτηθέντων, για παράδειγμα, θεωρούν ότι η κρίση οφείλεται στο ελληνικό σύστημα και τις αδυναμίες του, και όχι σε άλλες, εξωγενείς αιτίες. Οι πολίτες εξακολουθούν να είναι επιφυλακτικοί απέναντι σε έννοιες όπως “καπιταλισμός” και “χρηματιστήριο”, βέβαια, αλλά μόλις μια απειροελάχιστη μειοψηφία (κάτω του 6%) πιστεύει ότι το κράτος θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερο.

Σε παρόμοια λογική κινείται και η άποψη για τη σχέση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων και της ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρει ο δημόσιος τομέας.

Από την άλλη, οι Έλληνες παρουσιάζουν ένα προφίλ πολιτισμικού συντηρητισμού, που εκφράζεται κυρίως με τις εξαιρετικά αρνητικές απόψεις για την παρουσία μεταναστών στη χώρα μας (με σαφώς ηπιότερες απαντήσεις στην επαναληπτική έρευνα του Νοεμβρίου, όταν το προσφυγικό πρόβλημα είχε γίνει πολύ πιο έντονο), και μια πολύ ισχυρή μειοψηφία που επιθυμεί την επαναφορά της θανατικής ποινής. Τα ιδεολογικά άκρα της κοινωνίας, δε, εμφανίζουν πολύ έντονο συντηρητισμό σε όλα τα κοινωνικά θέματα. Υπάρχουν, ωστόσο, εξαιρέσεις που μετριάζουν τη συνολική εικόνα. Η πλειοψηφία των πολιτών συμφωνούν με τη χορήγηση υπηκοότητας στα παιδιά νόμιμων μεταναστών που έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά καταγράφεται μια σαφής πλειοψηφία που συμφωνεί με την επέκταση του συμφώνου συμβίωσης και στα ομόφυλα ζευγάρια, κάτι που πρόσφατα νομοθετήθηκε (παράλληλα, βέβαια, οι Έλληνες πολίτες εξακολουθούν να είναι κατά των γάμων ομοφύλων και της υιοθεσίας παιδιών από αυτούς). Και αυτά τα θέματα είναι τα μόνα στα οποία οι νέοι ηλικίας 18-24 μοιάζουν να διατυπώνουν πιο προοδευτικές απόψεις από το σύνολο του πληθυσμού.

Κ

­
κατεβάστε την έκθεση του Παναγή Παναγιωτόπουλου σε PDF

ατά τα άλλα, οι νέοι ηλικίας 18-24 απάντησαν λίγο-πολύ όπως αναμενόταν. Μια ιδιαίτερη ομάδα (ο Παναγής Παναγιωτόπουλος αποκαλεί την κατάστασή τους "ενήλικη παιδικότητα"), οι νέοι πολίτες, οι οποίοι πρακτικά δεν έχουν γνωρίσει την Ελλάδα χωρίς κρίση, εμφανίζουν έναν οξυμένο αντιευρωπαϊσμό και μια φαινομενική απόρριψη του κόσμου στον οποίο ζουν, χωρίς ωστόσο να αυτονομούνται αξιακά.

Αποδίδουν την κρίση στην Ευρωπαϊκή Ένωση -όπως και οι μεγαλύτεροι-, έχουν συνείδηση ότι είναι θύματα της κρίσης, είναι αρκετά απογοητευμένοι, νιώθουν έντονα ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε παρακμή, και εμφανίζονται απροσδόκητα Ρωσόφιλοι, σε ένα από τα πιο θεαματικά συμπεράσματα της έρευνας.

Είναι, μάλιστα, ένα ποσοστό που έπεσε στο 43% το Νοέμβριο, από 52% τον Απρίλιο του 2015. Ο Παναγιωτόπουλος δεν το αποδίδει σε αυθεντική, κανονική ρωσοφιλία: "Είναι ενδεχομένως ένα είδος λανθάνουσας αποδοχής του κρατικού αυταρχισμού και της αίσθησης ισχύος που εκπέμπει το καθεστώς Πούτιν", γράφει, και παρακάτω: "Ενδέχεται το εντυπωσιακό ποσοστό ρωσοφιλίας να δείχνει την ανάγκη ψυχικής αντιστάθμισης της αίσθησης απώλειας “authority” που υπάρχει στην ελληνική οικογένεια και εν γένει στους θεσμούς".

Το γενικό συμπέρασμα για τις απαντήσεις των 18-24 είναι πως, αν και εμφανίζουν ξεχωριστή συμπεριφορά, συνολικά δεν απέχουν κρίσιμα από τις απαντήσεις των μεγαλύτερων ηλικιών. Δεν εμφανίζεται κάποιο σημαντικό γενεακό χάσμα σε αυτή τη φάση. Υπάρχει, όμως, γενικευμένη απογοήτευση και αρκετή σύγχυση. Για παράδειγμα, τον Απρίλιο, το 75% των νέων ήταν υπέρ του ευρώ. Ταυτόχρονα, το 75% των νέων δήλωνε ότι είναι καλύτερα να πάμε με Ρώσους, Κινέζους ή Αμερικάνους. Αλλά ταυτόχρονα το 70% δηλώνε ότι πρέπει να μείνουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην ίδια έρευνα.

Γράφει ο Παναγιωτόπουλος: "Η μέγιστη περιγραφή αυτής της ηλικιακής μερίδας, όπως εμφανίζεται στη συγκεκριμένη συγκυρία -και μετά από την συγκεκριμένη περίοδο ενασχολισμού της-, είναι εκείνη ενός ήπιου νεο-συντηρητισμού που αποδέχεται με αφηρημένους όρους τη φιλελεύθερη οικονομία, μα αναζητά την κρατική εργοδοσία, επιβιώνει μέσα σε στενούς οικογενειακούς δεσμούς, προστατεύεται από τον άγριο αγοραίο κόσμο, αμφισβητεί την πολιτική εξουσία και τους θεσμούς (ως αναποτελεσματικούς ή/και ως πλαδαρούς) και διεκδικεί όλα τα προνόμια μιας ισχυρής ιδιωτικότητας και ατομικότητας".

Μερικά επιπλέον αξιοσημείωτα συμπεράσματα προκύπτουν από την ανάλυση των αλλαγών που παρατηρήσαμε στην επαναληπτική έρευνα του Νοεμβρίου. Από ό,τι φαίνεται, με πολύ συγκεκριμένες εξαιρέσεις, τα πιστεύω των Ελλήνων μετά το δραματικό καλοκαίρι του '15 δεν άλλαξαν σημαντικά. Βεβαίως, οι περισσότερες ερωτήσεις της έρευνας έχουν αξιακό, διαχρονικό χαρακτήρα, και αφορούν σε θέματα πάνω στα οποία οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν λίγο-πολύ διαχρονικές απόψεις. Σε πιο ρευστά θέματα, ωστόσο, είδαμε κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες αλλαγές. Συγκεκριμένα:

• Ο αντιευρωπαϊσμός ενισχύθηκε αισθητά.
• Ένα 10% των απαντηθέντων αυτοτοποθετείται σε χαμηλότερη κοινωνική τάξη από ό,τι τον Απρίλιο.
• Οι απόψεις των πολιτών για το ύψος της φορολογίας σε σχέση με το μέγεθος του κράτος πρόνοιας μέσα σε αυτό το πεντάμηνο αντιστράφηκαν.
• Στο βαθμό εμπιστοσύνης σε θεσμούς, είχαμε μια σημαντική –και εύκολα εξηγήσιμη- αλλαγή στη στάση των πολιτών απέναντι στην «αριστερά», τον «πρωθυπουργό» και την «κυβέρνηση».
• Αξιοσημείωτη ήταν η βελτίωση της εικόνας των Ελλήνων πολιτών απέναντι στους μετανάστες, με κύρια αιχμή της αλλαγής, τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης.

Η έρευνα της διαΝΕΟσις περιγράφει ανάγλυφα και μια σειρά από άλλα, μικρότερα ή μεγαλύτερα συμπεράσματα, τα οποία θα αναλυθούν ξεχωριστά με εκτεταμένη αρθρογραφία. Πολλά από τα παραπάνω, δε, θα συζητηθούν περισσότερο σε άλλα, πιο εκτεταμένα και αναλυτικά άρθρα.

Όπως φαίνεται από τα πλούσια αποτελέσματά της, από μόνη της η έρευνα είναι μια “φωτογραφία” του ελληνικού αξιακού χάρτη, εν μέσω μιας κρίσιμης καμπής της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ο χάρτης αυτός, όμως, αλλάζει. Καθώς ο πολιτικός χρόνος συμπυκνώνεται και οι κοσμογονικές αλλαγές διαδέχονται η μία την άλλη, οι ιδέες, οι αξίες και οι αντιλήψεις των πολιτών αλλάζουν και επαναδιαμορφώνονται όσο ποτέ άλλοτε. Οι Έλληνες αλλάζουν -αλλάζουμε όλοι.

Για να αποτυπώσουμε και να κατανοήσουμε αυτή την αλλαγή, θα επαναλαμβάνουμε τη συγκεκριμένη έρευνα σε ετήσια βάση. Με αυτό τον τρόπο ελπίζουμε να καταλάβουμε μαζί καλύτερα τις συνέπειες των εξωτερικών και εσωτερικών αλλαγών στις απόψεις των Ελλήνων πολιτών και, κυρίως, να χαρτογραφήσουμε την κατεύθυνση προς την οποία πορεύεται η κοινωνία μας.

ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ (PDF)ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ (PDF)ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ (PDF)ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ (PDF)ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ (PDF)

ΑναλυσH γ. Μοσχονα (PDF) ΑναλυσΗ π. Παναγιωτοπουλου (PDF)